Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: GARDŁO, *GARŁO

Słowniki:
SStp (gardło, garło), SXVI (gardło, garło), Kn (gardło), T (gardło), L (gardło, garło; pod: gardłacz; XVI-XVIII), SWil (gardło, garło), SW (gardło, garło), SJP (gardło) notują

Formy: lp M. gardło; D. gardła // garła; B. garło // gardło; N. gardłem // garłem; Ms. gardle // garle

Znaczenia:

1. »wspólna część przewodu pokarmowego i oddechowego; także część szyi«: Bo niemász nic szczerego w uściech ich: wnętrzności ich złośliwe: gárdło ich jáko grob otwárty: językiem swym pochlebują. BG Ps 5:10. Tedym go gonił/ y biłem go/ y wydzierałem z pászczeki jego. A gdy się rzucał ná mię/ ułápiwszy go zá gárdło jego: tłukłem go y zábijałem go. BG 1Sm 17:35. Mocny słabego na Siędzie azagarło Scisnie. PasPam 258v. Ięzyczek tak nabrzmieie y opuchnie, iż niebezpieczenstwem zaduszenia grozić się zdaie; to niektorźy radzą przyzwoitym Instrumentem odciąć Ięzyczek. Lecz ta okrutna rada [...] raczej tedy zaleconym w zwyż płokaniem pilno płokać Gardło. A ieżeliby Puchlina stęchnąć niechciała [...] to lepsza iest Operacya bronchotomia lub otworźenie Gardzieli. BeimJelMed 320. Jeżeliby zas arcywielka potrzeba Womitow wyciągała to stoczek woskowy w Oliwie zamoczony w gardło wpuściwszy Womity wzbudzisz. BeimJelMed 337-338.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ w gardle stanąć żółcią »wyjść komu na szkodę, na niekorzyść; zaszkodzić, dokuczyć«: Pamietay zdrayco [...] Bo to początek dopiero tego cos nawarzył piwa ktore, że źle uwarzone przykre iest. Iak się ponim dochowasz kwasu tobie Samemu gorzką wgarle Stanie zołcią. PasPam 196. ◆ jakby gołębiowi z gardła wybrał »o czymś, co daje się łatwo zebrać, zwołać lub co jest w najlepszym gatunku«: 60 000 szabel było iak to mowią iak by ie gołębiowi zgarła wybrał. PasPam 120. ◆ gardło brukowane: ◆ z gardła coś wydrzeć »zabrać coś siłą, przemocą«: Rzeczpospolita y Maiestaty iaki z nich maią Emolument, Ato taki Seymy y Seymiki zatrudniać interessami prywatnemi [...] Chleb zgarła wydarty Ludziom zasłuzonym obracaiąc na na fakcyle. PasPam 133.

a) »krtań, tchawica; narząd mowy«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gardło bezecne: Gniewy przyszły dla mow iego tákich ládáiákich/ (nie żołnierze/ ále babym miał pod Chocimem/ ktorzy nieumieli Láchow wziąć:) nie vszedłci dymow tych/ zákwásiły mu oczy łákome; gárdło bezecne/ głupiomowne/ y hárde/ y okrutne/ zátłumiły kwásem swoim. BirkOboz 46-47.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● My według áffektácyi Waszeći mego Mośćiom Páństwá utrzymujemy ná Seymikach ich interessá, co práwdá nie grzech: y zá toż ná nas sámych crucifige? że Brát Szláchćic weźmie jáki czerwony álbo bity, á czyli nie dignus operarius mercede? boli to gárdło gadáć dármo. BystrzPol N2v.

2. »wlot lub wylot czego, ujście«: Dla tego rozszerzyło piekło gárdło swoje/ á rozdárło nád miárę pászczekę swoję/ y zstąpią do niego szláchtá/ y pospolstwo jego/ y zgiełk jego/ y ci ktorzy się weselą w nim. BG Iz 5:14.

3.przen. »o życiu albo jego utracie«: Kto z W. M. ma brata, syna, synowca, siestrzeńca, daj ks. Dymitrowi, póki go król jegom. na garle i na czci nie skarze, na ćwiczenie, wyćwiczy się w Łucku, w Krzemieńcu, w Bracławiu i będzie wszytko to prędziuchno umiał, co umie ksiądz Dymitr i towarzystwo jego. GórnDzieje 188. Ostátku woyská w rozsypkę kazano/ Zdrowiem y gárłem z łáski dárowano : Dziewięć tyśięcy pięć set go zostáło/ Co prawdá máło. NowinyMosk Av. Byłoby było co notowáć/ y pisáć/ ále to sám gárdłem y srogą śmierćią pachnie/ gdyby listy przęięto [!] ábo postrzeżono [...]. StarWyp A4.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ gardłem pachnieć »zagrażać śmiercią, zasługiwać na karę śmierci«: Gárdłem to pachné. Kn 185. ◆ czego do gardła bronić »bronić czego żarliwie, do ostatka, ryzykując życiem«: Abyśmy praw i wolności naszych ojczystych do gardł i majętności swych bronili. AktaKrak I 302. Powinność [...] dobrego żołnierzá iest [...] trwać státecznie przy Hetmánie swoim/ y w bitwie áż do gardła zdrowia y cáłości iego bronić. StarPopr 129. ◆ gardło za gardło »śmierć za śmierć; kara śmierci za morderstwo«: A nie zfolguje oko twoje: gárdło zá gárdło/ oko zá oko/ ząb zá ząb/ ręká zá rękę/ nogá zá nogę będzie. BG Pwt 19:21. ◆ karać na gardle »karać śmiercią«: JEsliby mąż spał z niewiástą y obcował z nią/ á oná będąc niewolnicą/ byłáby mężowi poślubiona/ á nie byłáby okupiona/ áni wolnością dárowána/ oboje będą karáni: ále nie ná gárdle, ponieważ nie byłá wolno puszczoną. BG Kpł 19, 20. ◆ pod gardłem »pod grożbą kary śmierci«: A woiewoda zaraz posłał Strażnika Męzynskiego ze by tey minuty pod garłęm wszyscy wyszli z Szancow. PasPam 72. ◆ gardło dać »oddać życie«: Powiádasz/ żebyś wolał gárdło dáć/ niż brody ábo wąsá zbyć. Czemu proszę? StarPopr 37. A będą wam te miástá dla ucieczki/ przed powinowátym zábitego/ áby nie dał gárdłá ten co zábił/ pokiby nie stánął przed zgromádzeniem ná sąd. BG Lb 35:12. Piotr S. dla Owieczek Chrystusowych Siła biczow ucierpiał [...] Garło dla nich dał y rozlał krew. PasPam 196. ◆ do gardła »do utraty życia, do ostatniego tchu«: Poczęto zaraz Traktować konfederacyią albo raczey Praktykować. Zeby się sprzysiądz Una nimi Voto [jednogłośnie] krola do Garła nie odstępować. PasPam 241.