Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ALKIERZ, JALKIERZ, *ALKIRZ

Słowniki:
SStp (alkierz, elkierz, halkierz, olkierz), SXVI (ałkierz, alkierz, halkierz), Kn (alkierz), T (alkierz), L (alkierz), SWil (alkierz, ałkierz, anklirz, wałkier), SW (alkierz), SJP (alkierz) notują

Formy: lp M. alkierz // jałkierz; D. alkierza; B. uż. nżyw. alkierz; N. alkirzem // alkierzem; Ms. alkierzu; ~ lm M. jalkierze // alkierze; B. uż. nosob. alkierze; Ms. alkierzach

Etymologia: <śr. łac. alcherium; czes. alkeř, arkeř>

Znaczenia:

1. »górna, narożna czyść budynku, wysunięta na zewnątrz, narożna dobudówka, wykusz, także balkon, krużganek«: Ten dom wszytek dranicami kryty, alkierz zaś gontami. PiotBrań 431. Alkierz der Ercker. WojnaLust 115. Alkierz/ Menianum. Podium [...] ein Ercker/ Vordächer/ so vor dern Gebäw aussgehen/ fürgeschossen Gebäw mit einem vorhang. DasHünDict Oo2.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ alkierz wypuszczony nienakryty: alkierz wypuszczony nienakryty. Trompeter Gang. balcon, galerie. T III 5. ▲ alkierz wypuszczony: Alkierz wypuszczony [...] Podium [...] Exostes, suggrunda, proiectum [...] wydátny álkierz z ściány [...] Ganek 1. Kn 6. alkierz wypuszczony. Ercker. faillie, avance; cabinet qui s'avance hors du batiment. T III 5.

2. »niewielki boczny pokój pełniący różne funkcje (m. in. sypialni, pokoju kobiecego); pokoik przylegający do większego pokoju«: W swoim Alkierzu albo Loznici takie Symbolum wymalował [książę wenecki]. HerbOr 197. Ani pod lipą, abo [w] jaworowym cieniu, Ale raczej w alkierzu przy ciepłym kominie Będę pieśni powtarzał o gładkiej Halinie. ZimSRoks 74. Ma mieć Páni naymniey parę Pokoikow z Alkirzem, álbo iáko teras názywáią Alcoue. NaukaBud B2V. A kto się kocha wmałych Alkirzách/ ten może zázyc zwyczáiu. fráncuskiego gdzie z tárcic stolárską robotą pokoie kształtnie przedzieláią/ ná rozne Alkierze/ Retyraty, Oratoria, Musea, y insze Kabinety. NaukaBud B3. Mieś[ią]ca 1Obra 8 Czartmnie przestraszył wdomu spiącego azem Musiał Vciec z alkierza doyzby. PoczOdlPam 16. Z tej izby jalkierz zamczysty ze drzwiami malowanemi, w nim dwie okna szklane, w ołów robione. InwKal I I, 97. Dwór, w którym 2 izbie naprzeciwko sobie były, idebka trzecia, jalkierze, przy kożdy izbie komora. InwKal I I, 130. Z izby drzwi do alkierza podwójnemi z skoblem i wrzecądzami, z podlogą. InwKal I I, 681. Nie byłá to gospodyni, co by rádá z gośćmi się zábawiáłá; ále uczęstowawszy, zárazem do Alkierzá się zábráłá. MłodzKaz III, 124. Alkierz, g. a. Kammer ben einem Zimmer. alcove, chambrette. T III 5.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ alkierz marmurowy: W alkierzu marmurowym [są rzeczy]. ArchRadziw 1638 52, 7. ▲ alkierz drutowy: Alkierz drotowy we srzodku dwoie ludzi na Muzyce graią y Ptastwo tamże. ArchRadziw 1638 64, 6.

◼ Przenośnie: ◼ Ieżeliby [...] pytali się go przemięszkiwam? odpowiesz, iż Europa wszystka naymnieyszym Alkierzem iest rezydentiey moiey. AndPiekBoh 16.