Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, L (bez cyt.), SWil, SW, SJP notują
SStp, Kn, T nie notują

Formy: lp M. alteracja; D. alteracji; alteracjej; C. alteracjej; alteracji; B. alteracją; N. alteracją; Ms. alteracjej; alteracji; ~ lm M. alteracje; D. alteracyj; B. alteracje; N. alteracjami

Etymologia: <łac. alteratio>

Znaczenia:

1. »zmiana, odmiana, przekształcenie«: Nie bywáią [rzeczy stworzone] bez mutáciey y álteráciey, co wszytko pochodzi z niedoskonáłości rodzącego. KorRoz 45. Kiedyby agens [...] nie potrzebował tych álteráciy uprzedzáiących, á ieszcze w tákowey spráwie, do ktorey máteria nie przynależy, izalibyś nie rzekł, że tu agens perfectum może... KorRoz 45. We wszystkich rzeczach sublunarnych według odmiany Xsiężyca, dzieie się alteracya. BystrzInfAstron L1. Jakoż [...] prędzey kwitnące zwiędnieią laury, a niżeli rozkwitła w serdecznych wirydarzach przyiaźń iakieykolwiek podpádnie alteracyi. DanOstSwada II, 75. Która złość [ospa] tak długo się tai, poki przez zewnętrzną alteracyą aeryi, lub przez zarazę się nie poruszy. BeimJelMed 59.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ alteracja kwalitatyw: Alteracya kwalitatyw iest przemożenie iednego accydensu nad drugi przez intensyą, to iest pomnożenie iednego á drugiego dyminucyą. BystrzInfElem S2.

2. »zły stan zdrowia, choroba, niedomaganie«: Długo się báwiąc lekárstwá potężnego miárą/ zwykły álterácye przypadáć/ y náturá ná długość nie trwáła zwykłá wnet ustáwáć. PetrJWod 36. TEn Miesiąc [marzec] rożne zwykł na powietrzu czynić odmiany, ktore, ludziom w podeszłym wieku, y młodym, katarowe y inne przynoszą na zdrowiu alteracye. HaurEk 99. Ozywam się [...] z-powinszowaniem zdrowia dobrego/ ktore żeby żadnymi alteracyami nie było zmieszane. PisMów II 385. Zábieżeć mogą Mędrcowie Philopáci tey álterátiey [dyzenterii] serem pieczonym. AndPiekBoh 116. Anno 1701. Z cudzych krajów powróciłem, w których cały czas przepędziłem w alteracyi zdrowia. ZawiszaPam 26. Bywa też Odrá záráźliwa, ktora pánuiąc między ludźmi w znáczne wprowadza álterácye. CompMed 562. Pierwszy raz płynący po morzu, ordynaryinie dzień y drugi alteracyą cierpią y womituią. BystrzInfHydr X3v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ zimna alteracja: Ta zimna alteracya częstokroć nagle ustaie: Lecz się znowu odmienia w natarczywą gorączkę. BeimJelMed 10. ▲ alteracja febryczna: Pod wieczor to dziecię lekką alteracyą febryczną cierpiało. BeimJelMed 77. ▲ alteracja hipochondryczna: W melancholikach y Flegmatykach przez poburzenie melancholicznego humoru, sprawuie [Saturn] alteracye hipokondryczne. BystrzInfAstron M3v.

◼ Przenośnie: ◼ Ciężkieby to było na wolny narod jugum, ciężka po tak lubym pokoiu, w ktorym tylko Spectatores, alienae scenae bylismy paroksysmu alteracya. PisMów II II, 262.

3. »niepokój, rozdrażnienie; zmartwienie«: A zebys WMc nie był tey opiny ze tę alteracyą sprawuie w Kanclerzu acrimonia iaka listow moich. Posyłam Copią do mego listu w tey Matery od X. Kuiawskiego pisanego. OpalKListy 433. Które to słowá Duchá świętego gdy iuz przydłużey rozstrząsał [Adam]/ poczęłá go nieladá alteracyá nie ná ciele/ lecz ná duszy/ y sercu trápić. BanHist 195. Kiedy tęn umysł przypadnie że by zostać to iakas wesołość ogarnie człowieka. Skoro zas nastąpi że by niezostawac to [...] znowu alteracyia. PasPam 73v. Wtym Woiewoda wynidzie z Namiotu, brodę kręci a iuz to był znak Alteracyi albo Gniewu. PasPam 91. Wspłonie [rycerz Struś] gniewem [...] Ze w tey alteracyey nie wie co ma czynic kogo w srogim przestępstwie autorem zawinic. DrobOpow 206. Nadewszystko zaś alteracyi, gniewu, płomienia pożądliwości [...] wystrzegać się trzeba. BeimJelMed 344.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wpaść w alteracją »zmartwić się, przejąć się«: Książę kardynał w Gdańsku [...] gryząc się, że nie mógł adesse Coronationi najjaśniejszego króla Stanisława [...] wpadłszy w alteracyą wielką, umiera die 14 Octobris. ZawiszaPam 235.

4. »w ogrodnictwie: szczepienie, oczkowanie«: Enter en écusson. Arborem emplastrare [...] Przysadzanie wsadzanie drzew alteracya alterowanie. DanKolaDyk I, 517.