Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »samiec owcy; jagnię; zwierzę ofiarne w judaizmie Starego i Nowego Testamentu oraz w religiach starożytnej Grecji i Rzymu«: Byk przede lwem uciekał; co baran zoczywszy, Rozumiał, że to przed niem [...] Chciał być sroższym bykowi, rogów nadstawiając. Jak więc zwykli barani z kozły się trykszając. VerdBłażSet 24-25. Owcá ábo báran/ od gádziny gdzieby był obráżon/ tedy cztery łoty z ciepłym winem tego prochu w gębę mu wláć. SyrZiel 459. Ták Iorám zá pomocą Iozáphatá […] walczył przeciwko krolowi Moáb/ iż niechciał dáni oddáć z báránow y capow/ co był z dawne[go] przymierza powinien. BirkNiedz . Fest Trąb/ postánowiony był ná pámiątkę Izááká Pátryárchy/ oswobodzonego od ofiáry/ y mieczá Oycá swego Abráámá/ przez zástąpienie Báráná. BirkOboz 62. A podnioższy Abráhám oczy swe/ ujrzał á oto báran zá nim uwiązł w cierniu za rogi swoje. BG Tt Rdz 22, 3, 13. Gory skakáły jáko báráni: págorki jáko jágniętá. BG Tt Ps 114, 4. Rádził się Cepheus [...] Iowiszá Ammońskiego, to iest, Iowiszowe[go] obrázu, ná kształt báraná rogátego wykształtowáne[go], coby czynić? OvOtwWPrzem 180. Przywiedziony był [...] Kosmaty baran [...] Z rogámi koło skroni pozákrzywiánymi. OvOtwWPrzem 268. Mówiliśmy po wilku, czas już po baranie, Do ciebie rzecz obracam wielłebny kapłanie. DolBitKontr 314. Widder Báran/ Skop Aries. KusWeg 108. Synowie Helego kápłáná [...] ludowi nie dopuszczáli ofiárowáć kozłow y báránow. StarKaz . Trafieło mi sie toraz gdym sie wracał zpola Zepsy zem Wilka potkał wsczerym polu Ktory Niosł Barana czy Owcę. OpalKSat 12v. Wszędzie są trawy, a na nich wierzgają Konie albo się barani tryksają. BorzNaw 57. Właśnie tak zwykli pieszczeni kozłowie Abo rozkośni w domach baranowie Za swemi chodzić wszędzie pasterzami. BorzNaw 69. Temu Agonowi Rzymianie Koscioł zbudowali y na kazdy Rok ofiary mu zawołane sprawowali tymkształtem, ze Biskup naywyszszy wybranego na Ołtarzu iego postawiwszy Barana ktory był biały [...] wielkim głosem wołał Agon! Agon! kilka razy a nosz barzo wielki y ostry w ręku do Gory podniosł dopiero skoczywszy do Barana poderznął mu onem nozem garło. PotPrzyp 9. Ktorzy [dworscy faworyci, pochlebcy ] wziąwszy na swoię Panicza opiekę [...] Wielkie iego dostatki Mowy y Postępki [...] od rana do Zmierzchu [...] w oczy chwalą [...] A iako Psi do Jatki idąc zabaranem Powtarzaią: niedługo, będziesz wielkim Panem. PotWoj 13. Do Stádá Owiec koło ś. Matheusza przypuszczáć Bárány, áby wcześnie ná Gromnice Owce się kociły. HaurEk 113. Uczczą w Delphie Apollina, Tym ze Gryneum nawiedzą wsławione, Y [...] Esculapiego Epidaury one Kędy Amazys sobie przypomina Swoie Opium: y ze struty ozeł, Sto baranow mu ofiarą połozeł. PotSyl . Mogł ci bym ich wszytkich [niewierzących i mało wierzących]/ zá kárki pobrawszy/ y iáko bárany powiązáwszy pod nogi me podbić. BujnDroga 246-247. Czemu szkopy lepsze ktore się rodzą w kraiach ciepłych, aniżeli ktore w zimnych? Báran iest natury zimney á wilgotney, zatym w gorącym kraiu tę iego náturę nie dobrą ciepło náprawuie, á w zimnym czyni gorszą. TylkRoz 221. Obiáśnia się to przez Avicennę, ktory pisze, że widział bárána chodzącego po przebitym sercu: toby nie mogło być, gdyby żywot nie miał początku od głowy. AlbSekr 82. Pokaże Báran mu się [Abrahamowi] w głogu, Vwikłány zá rogi, z kąd [...] Prosto idzie ná ogień, miásto Izááká, Więc się strzeżcie Báráni głogowego krzaká. Kędy wszedszy zá żądzą, márnych świeckich rzeczy: Bo y kolą, y wiklą, nie ieden zábeczy. PotPocz 96. Gdy ten Maciey Wakuła [...] samo trzec po Zboystwie chodził z nieiakimi Michałem Szmołką [...] y Pawłem Kupczakiem, y przyszedszy na Szałasz Szymona Sczotki z Milowki, tamze Barana zabili. KomonDziej 205. Weś żołądek świeżo zábitego Báráná, uwarz go w wodzie, posiekay drobno. CompMed 690. Seneka [...] naśmiewa się z tych, co bez racyi, ieden na drugiego patrzy y iego przykładem idzie [...] Bo to Owcom y Baranom przyzwoita, iść za drugiemi choć w przepaść y w wode. JabłSkrup 85-86. Baran. 1) Widder, Schaf-Bock […] 1) bèlier. T III 23. Das Lamm/ Agnus Baran. DresVoc D8v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ złotej wełny baran: Kiedy przed Mácoszyną uciekáią zrzędą Brát z Siostrą [Fryksos i Helle] złotey wełny Báráná osiędą. PotPocz 95. ▲ baran czyszczony: Skop/ báran czyszczony. Veruex [...] Veruex sectarius [...] quod sectus sit. Kn 1006. Baran czyszczony; skop. ein Schöps. un mouton. T III 23. ▲ baran poświęcenia: Weźmiesz też piersi z báráná poświęcenia/ ktore należą Aáronowi/ y obracáć je będziesz tám y sám/ zá ofiárę obracánia przed P A N E M/ á to będzie dział twoj. BG Tt Wj 29, 26. BAráná też poświącánia weźmiesz/ y uwárzysz mięso jego ná miejscu świętym. BG Tt Wj 29, 31. ▲ baran nieczyszczony: Báran niéczyszczony/ Aries [...] vir ouium. Kn 14. ▲ złoty baran: Druga przyczyná [powstania nazwy herbu Junosza Baran], że był w Kościele Iunony Ten obrzędem Pogáńskiem, złoty Báran rzniony. PotPocz 96. ▲ bibl. baran Abrahamów: Báran Abráhámow. Kiedy iuż iuż, Abráhám ná Ofiárę Bogu, Miał rznąć Syná? pokaże Báran mu się w głogu, Vwikłány zá rogi, z kąd prosto do palu [...] Prosto idzie ná ogień, miásto Izááká. PotPocz 96. ▲ baran zupełny: Weźmi cielcá jednego młodego/ y dwu báránow zupełnych. BG Tt Wj 29, 1. ▲ całopalenie baranów:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) od przysł.: Báránie nie mąć wodą. RysProv I, 2. [Poseł Jakub Zieliński do wezyra Hussejma] Nie natoc to nie nato, te wasze zawody Ale tak się zda; nie mąc, zebaranie Wody My iako się raz Boskiey poruczyli dłoni Mamy pewną nadzieię; ze nas ta obroni. PotWoj 133. ● (war.) od przysł.: Chodzi iák owieczká/ á tryksa iák Báran. RysProv A3v. Chodzi iák owieczká, á tryka iák báran. WojnaLust 263. ● Zgodá miedzy námi/ iák Wilkom z Bárány. RysProv XVIII, 1. ● (war.) od przysł.: Mow wilku pácierz/ á wilk/ Owcá/ Báran. RysProv VIII, 10. Ninacz niedba [Osman] naSwiecie: ninacz nie pamięta Iuzby sobie przegraney znami zyczył raczy NiszPokoiu [...] Chociasz tak wiele razy od naszych ukarąn Mow Wilku Pacierz, a on przecię owca, barąn Chce się bic do upasci y umierac nizli Traktowac. PotWoj 169. ● Winien mu/ iák báran wilkowi. KnAd 711. ● (war.) Cáły báran (ábo cáła kozá) i wilk syt niéch będzié. KnAd 55. Dać [ma lekarz] receptę z Galena, ty mu z Miechowity I tak będzie i baran cały i wilk syty. ZbierDrużWir I I, 34. ● Miłuié go/ iák wilk báráná. KnAd 506.

◼ Przenośnie: ◼ [W satyrycznym liście do wyższego duchownego luterańskiego, w którym autor donosi o bijatyce w zborze podczas nabożeństwa] Waszej wielłebności sługa i baran Matyjasz Doliwski, kantor zboru ewanjelickiego. DolBitKontr 311. ◼ Iż powiedziano Piotrowi ś. Pasce Agnos pasce oues, tedy nie tylko/ do łodzi kościołá Chrystusowego [...] zábrał Zydy/ iáko owieczki wybráne [...] ále też wprowádził y bárány/ to iest pogáńskie narody. StarKaz II, 120. ◼ Oto masz hárdego człowieká/ iest pásterzem báránow bárzo zuchwáłych/ to iest wiátrow. BirkNiedz 37. ◼ Káżdy z drogiey duszy/ Do oney to budki/ Bieży wziąwszy dudki. Chcący widzieć Páná/ Oddáie Báraná: Ná kozłowym rogu Krzyczy gwoli Bogu. ŻabSymf C3 - b.

a) »mięso z barana lub owcy, baranina«: Wszytkich [potraw na obiedzie] nie było, tylko trzynaście. Naprzód: 1. Kolano łabędzie z miodem [...] 4. Barana kawałek z barszczem. NiemPam 62. Jesczez surowe obroki takie postąpic raczył [król]. Na dzień ieden [...] gęs, dziesięc sztuk wołowego mięsa [...] czwierc barana, na pare pułmiskow jarzin. VorLetSkarb 130. W Lutym kiedy u ludzi, Woł, Wieprz, Báran tłusty, W leśsie wszelka zwierzyná pozna Mięsopusty, Słońce ná Zodyáku, postne ryby łowi, W Márcu záś iákoby w przek, czyniąc Kościołowi, Kiedy ludzie od mięsa ná ryby się biorą? PotPocz 100. Jedzą [mieszkańcy Kairu] mięso wołowe, Barány, gęsi, kury. ChmielAteny1755 I II, 651.

b) »wyprawiona skóra z sierścią z barana lub owcy; wierzchnie okrycie z tych skór, kożuch; podbicie, kołnierz, czapka z tej skóry«: Furmanka czarna z baranem. InwTrębBęt 84. Ikto niema baranow, vbiera się w kozy. PotWoj 200. Futer drogich (okrom Lisow, Popielic, Wilkow, Báranow) [...] niech się nie godzi áni w Obozie, áni zá obozem záżywać, Towárzystwu y Porucznikom. FredKon 13. Kontusz czy Togá/ pod nią cudne Rysie Ná czele stawa/ báránie umkniey się Albo też Sobol co z Moskwy tą furą Przywiezion/ dyszy mu pod Brándęburą. KochProżnLir 50. W tydzien Poswięntym Macieiu Pożyczyłe[m] Sikorskiey spod swięnte[go] Krzyża z[łotych] pięntnascie w ty[m] położyła wZastawie suknie Baranami podszytą. KunReg 51. Kożdy ma swego molá co go gryzie; gryzie mol áxamit, gryzie y gunię, gryzie sobola, gryzie y báraná. MłodzKaz II, 25. Bárány kosmátemi miał [czarnoksiężnik Theudas] grzbiet swoy do kostek przybrány. DamKuligKról 218. Nie zágrzeie nikogo choć świeży kobierzec Y Báran stárożytym, oszemłány wiekiem, Pod kożuchem ciepłotá, ozdobá? pod dekiem. PotPocz 100. Co po wysokim głowy przywileju, kiedy ją nieprzystojnie trzyma wyglądając uciesznie na majestat spod barana jako skopiec spod owce. MałpaCzłow 294. Stroy iego [Jagiełły] Bárany nie sobole, nápoy woda tylko. ChmielAteny1755 I II, 349. Barany Schaf≈Felle. bisquains, peaux de mouton; housses. T III 23.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Liśie pomkni śie/ kuno przed stoł/ sobolu zá stoł/ á ty báránie zá piec. RysProv E2v. Lisie, pomkni się, Kuno, przed Stoł, Sobolu, zá Stoł, Báránie zá Piec. ErnHand 560. Lisie pomkniy się; kuno przed stoł; sobolu za stoł; baranie za piec. FlorTriling 183. ● Lis grzeie/ kuná chłodzi/ sobol zdobi/ báran wszy płodzi. RysProv E2v.

◼ Przenośnie: ◼ Zcudzozięmiawszy Polki/ o tym zápomniáły ; Ze Polskie ánimusze/ ták futrá sadzáły: Sobol zá stoł/ przed stołem/ dość wcześnie Rysiowi/ Vmknie się Lis/ zá piecem/ mieysce Báránowi. ŁączZwier D2. ◼ ■ Panowie Sobolni, kłániaycie się Báránom, Axámicie, Karázyią szanuy [...] Báranie, postáremu się ty Sobolowi kłániay. MłodzKaz iv, 237.

c) »element herbu«: Tu leży co Báránem, w swym się Herbie szczycieł. PotPocz 101. Junosza Herb. Baran biały w polu czerwonym [...] na zieloney murawie stoiący, we krwi po boki skrwawiony, z rogami na głowie. NiesKor II II, 449.

2.zool. »wielka ryba morska; dziw morski«: Báran niéczyszczony/ Aries [...] Aries etiam marina belua. Kn 14.

3. »machina oblężnicza, taran«: Uderzą w mur báránem. KromBłażSpraw 97.

◼ Przenośnie: ◼ Dusze násze [...] Nábuchodonozor/ to iest siedzący w ciemności podeptał ie/ grzechow táránámi/ czy báránámi [...] gdy się sstáły złości grobem. KalCuda 269.

4. »urządzenie, na którym wymierzano karę cielesną«: [Pan o służącym, który go okłamywał] Wieście go na barana, żeby prawdę śpiewał. Ten mię za nogi [...] Kto chce pana, zwyczajnie sam siebie oszuka. Doleżę dobrodzieju, nie trzeba hajduka! PotFraszBrück II 41.

5. »przyrząd do robienia masła«: Statki mleczne [...] baran z tłuczkiem na końcu okowanym na walcu żelaznym. InwChełm 26. Sprzęt do domowej potrzeby [...] baran do robienia masła 1. InwChełm 29.