Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp, Kn nie notują

Formy: lp M. ż ambona; D. ż ambony; B. m uż. nżyw. ambon; ż ambonę; N. m ambonem; ż amboną; Ms. m albo ż ambonie; ~ lm M. m albo ż uż. nosob. ambony; D. ż ambon; Ms. m albo ż ambonach

Etymologia: <śr. łac. ambona>

Znaczenia:

1. »mównica w kościele umieszczona na pewnej wysokości przy filarze lub ścianie nawy głównej, służąca do wygłaszania kazań, czytania Pisma Świętego, kazalnica«: Gdy gwałtem ku Obrazowi Się przybliża/ ali moc y silą Przeczystey Bogarodzice aż za ambon rzuci bezbożnika. KalCuda 121. Gdy tedy na ambonę wnidzie mnich nadęty Opinią wysokiey nauki mądrości Odmie się iak pułtora niesczescia. OpalKSat 109-109v. Upraszamy [...] ichm. panów duchownych, aby na ambonach w miastach i w farach swoich opowiedzieć tę zgodę naszą chcieli, aby do wszytkich wiadomości przyść mogła. AktaKrak II/2 571. Są Ambony, niechze was Kaznodzieie budzą Z tego snu, w ktorym wszytkie, utopiwszy zmysły Sprosnym zbytkom [...] Swe rady: swe Fortuny a szkodę ku szkodzie Poddaiecie. PotWoj 4. My tego dnia bylismy w Kosciele Katolickim gdzie [...] Ambona [...] piękna gipsowa, sztukaterya na niey ta teraznieyszey mody. SobTDzien 24. Tegoz Roku [l698] [...] Ambona albo Kazanicza Nowa w Kosciele Zywieczkim wystawiona iest. KomonDziej 224-224v. Z Ambon po parafiach zalecają, aby każdy Człek [...] Krzywdy Swoie na Schedzie konnotował. ChmielAteny II 66. Chociaż Franc-mason wyklęty z Ambony, Przecie za upor iego nikt nie ręczy. DrużZbiór 522.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ ambona kościelna: Wydaie Ksiądz Zebrzydowski na ambonach Koscielnych [...] wielki swoy dowcip. PisMów II 398.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ ambonę dać komu »powierzyć komu obowiązki, stanowisko kaznodziei«: Po prowincyalstwie pierwszym, ambonę mu [Kasprowi Drużbickiemu] dano w Lublinie Trybunalską, na ktorey kazał dwie lecie. NiesKor II 92. ◆ kogo od ambony odsądzić »pozbawić kogo możliwości wygłaszania kazań, stanowiska kaznodziei«: Tegoż kaznodzieję trybunał za danym rokiem jemu, alias zakazem, od ambony odsądził. MatDiar I, 126. ◆ trzymać ambonę »pełnić wykonywać obowiązki kaznodziei«: Kaznodzieje katedralni, żeby y obcy na katedrę mogli być przybrani, zporządził [biskup Piotr Gamrat], ile że przedtym kanonik krakowski, oraz trzymał y ambonę. NiesKor II 178.

2. »trybuna, mównica«: Chryzostom Załuski kanclerz Koronny, na Ambonach publicznych żarliwy Ecclesiastes. ChmielAteny II 386.