Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »nauka budowania, sztuka budownicza, architektura; styl architektoniczny«: Bo kto chce po cudzoziemsku mięszkáć, trzebá żyć po cudzoźiemsku. Aze trudno zycie odmięnic, ktore iuż dawny zwyczay z twierdził. Toć domy mięszkánie do niego stosowáć potrzebá. Coia czynię w tym krotkim pismie y z vmieiętnych Architectow zebráne á do niebá y zwyczáiu Polskiego stosowane y łácne barzo Reguły Budownictwá krotko podawam. NaukaBud A3-A3v. Caius Cesarz sprowádził go [obelisk] z Egiptu na Okręćiku osobliwego budownictwá, że według Pliniuszowych czásow podobnego niewidźiáno. RolJabłJADziej 62. ARCHITEKTURA albo budownictwo, ktore Grecy nazywaią Callitectoniam, albo Pulchrum Architecturae, á ta tak zdobi Kościoły, Pałace, y wszelkie struktury, iak urodziwą Damę stroy do twarzy y mody dobrany. ChmielAteny III 351. Budownictwo. Budowność. Bau-Kunst. architecture. budowność woienna. die Kriegs-Baukunst. architecture militaire. T III 85. Karol Wielki znowu ią [naukę budowniczą] zaczoł z ziemi podnosić, ale ta i niedoskonała była, i nie długo trwała, iako się pokazuie z wieków niższych, w których Budownictwo bez powagi, bez pieknosci, bez składu, bez pomiaru, bez porządku i bez prawa było. WłodekNauki 165-166. Chociaż niektórym i Autorowie Budownictwa, i sposoby niżey położone dość są znaiome: Aby się iednak nic nieopuściło z tego, co się tycze całey roboty Cegielni, i potrzebney do tego znaiomości; kładą się następuiące przestrogi dla wielu wiadomości bardzo użyteczne, tych zwłaszcza, co mniey w tym maią doświadczenia. AigCeg 27. Mowi ieszcze brat Euklides, że dawne loże miewały podobieństwo do Szkoł, lub Akademiy, w ktorych nauk wyzwolonych, a zwłaszcza Rysunkow, i Budownictwa pilnowano [...]. PerzMyśli 67. Witruwiusz w przedmowie Xięgi 7. lubo namienia o wielości budowanych w tym Porządku Kościołów, naywiększy iednak szacunek przyznaie temu, co uczynił pierwsze wyobrażenie Porządnego Budownictwa, gruntuiącego wszystkie swoie części na składzie naturalnym ciał mocnych. A że w początkach Domy były z drzewa budowane; przeto w budownictwie, regulowano się następnie do dobroci Kamienia i Marmuru. VigPorząd 16-17. Wspaniałość Budownictwa okazuie się bydź większą w Porządku Korynckim, iak w którym innym z poprzedz[a]iących, dla tego też powodu z zadziwieniem używany był we wszystkich Kościołach, i Pałacach. VigPorząd 38. Tenże [styl koryncki] dany iest tak wewnątrz iako i zewnątrz przy często wspomnionym Kościele Panteon teraz Rotonda zwanym, i większey części Kościołów w starożytności w przeciągu dwoch wieków budowanych, w wybornieyszym budownictwie zawieraiących się. VigPorząd 38.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ budownictwo cywilne »sztuka wznoszenia budowli nieprzeznaczonych do użytku wojskowego«: Wynalezione Piece Cegielniane ku oszczędzeniu Drew są nietylko w Niemczech ale y innych Kraiach (iako to dowodzi wykład drukowany) bo Sążeń drzewa prawda że suchego y w Zimie ścinanego aż do Maia drzewa, tysiąc dużych cegieł wypala. Wszakże opisanie Pana Angermann w Xiędze Budownictwa Cywilnego mniey Drew wymaga. JarsSpos 22 [24] przypis. ▲ [budownictwo] domowe »sztuka wznoszenia domów mieszkalnych«: Wielki wtym błąd ludzi pospolitych, ktorzy lada Walmistrza co wał kopie albo co trochę rozmiaru umie, lubo budownictwa Woiennego, albo domowe[g]o] Indzienierem nazy waią [...]. NarArch 79. ▲ piękne budownictwo »sztuka wznoszenia przede wszystkim kościołów, pałaców«: Tablica okazuie okryślone Gzemsy w starożytności używane, których piękny kształt nikt nie może odmienić bez wpadnienia w gust barbarzyński, co się iściło na Gotach, bezecne w tym rodzaiu czyniących rzeczy, ile że iuż są w starożytności zachwalone, bywszy w pięknym Budownictwie użytemi dla wspaniałości, odmienności, i prostości swoiey. VigPorząd 10. ▲ budownictwo podziemne »sztuka budowy kopalń«: [...] Gornictwa użyteczność nie mogła wziąć wzrostu, iak tylko w ten czas, gdy to powierzone iest osobom, przyzwoite i porządnie nabyte wiadomości posiadaiącym, maiącym prawdziwą gorliwość i przywiązanie do swey Oyczyzny; a wyięte z rąk mechaników, mniey baczących na nieskończoną ilość przeszkod, iakie Przyrodzenie samo, Budownictwu tylko podziemnemu do przewalczenia stawia; mechaników wreszcie, których dzikie uprzedzenia, nierostropne naśladownictwo, niewiadomość zgoła, całą składały zaletę. MierWywód 12-13. Budownictwo Podziemne Umieiętność obeymuiąca prawidła porządnego otwierania wnętrza Gorzystości, stósownie zawsze do okoliczności i nieprzewidzianych wypadków. MierWywód 18-19. ▲ budownictwo wojenne »sztuka wznoszenia fortyfikacji, jak np. murów obronnych, umocnień ziemnych itp.«: Wielki wtym błąd ludzi pospolitych, ktorzy lada Walmistrza co wał kopie albo co trochę rozmiaru umie, lubo budownictwa Woiennego, albo domowe[g]o] Indzienierem nazy waią [...]. NarArch 79. Architectura Militaris to iest Budownictwo Woienne Albo Obwarowanie Zamkow Miast y mieysc roznych [...]. NarArch karta tyt..

2. »urząd budowniczego«: Pierwsze wystawił murowáne Amphitheatrum in grátiam Augusta Cesarza kochaiącego się w myślistwie Statilius Taurus będąc ná funkcyi AEdilitatis, to iest Budownictwá Roku po záłożeniu Rzymu 725. ChmielAteny II 90. Scaurus za swego Budownictwa, (Honor to był y funkcya AEdilitas:) wystawił Theatrum o 6 trzystu sześćdziesiąt kolumnach, Ośm kroć sto tysięcy obeymuiące Ludźi. ChmielAteny1755 I 450.