Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »odczyszczać z brudu przez polanie wodą lub innym płynem albo roztworem wody ze środkami myjącymi, np. z mydłem lub →ługiem«:

Rekcja: co; kim, czym || w czym

A iż ćiepłey iest komplexiey z przyrodzenia swego/ chętnie záżywa kąpánia/ á zwłaszczá czásow párnych/ czego mądrzy rostruchárze y nayprzednieyszym koniom zábrániáć nie máią/ ále y owszem one często płáwić/ kąpáć/ y wymywáć potrzebá. DorHip I Aijv. CEsárzá Theodosyusá żoná Plácyllá/ wielkie stáránie miáłá około tych ktorzy byli ćiężkiemi chorobámi strapieni/ nie vżywáiąc do tákowey posługi sług ábo służebnic pomocy/ ále sámá przez śię to czyniłá/ do ich mieszkánia chodźiłá/ każdemu czego komu było potrzebá dáiąc/ wszytkich Kośćiołow Szpitale náwiedzałá/ swemi rękomá chorym służyłá/ garnki ich wymywáłá/ polewki kosztowáłá/ łyżki podawáłá/ chleb kráiáłá/ potráwy przynośiłá/ kubki do pićia płokáłá/ y wszytkie insze posługi/ ktore sługom y służebnicom ná to oddánym są przyzwoite/ odpráwowáła. ZwierPrzykład 102. Wymywam co/ v. Płóczę/ Wypłókáć. Kn 1322. O Gąbkách/ ktoremi Kielich wychendażáią/ tákże falszywie báiesz/ żeby ták zábrukáne y spleśniáłe miáły być/ bo y o tym máią Kápłáni od swoich Pásterzow ná Synodách podáną náukę/ iáko y te Gąbki wymywáć/ wysuszáć/ y przystoynie chowáć: ále choćby ták iáko ty powiádasz/ chustki náto osobne máiąc/ Kielichy wyćieráli/ przećię v Gniusnego y niedbáłego/ musiáłáby się y chustká zábrukáć. MohLit 99. Albo wziąwszy octu twardego iednę część, á wina dwie, warz społem, wymywayże tym beczkę na wino, od plesni go zachowasz. ChmielAteny III 491. Nie wykalay zębow, ani wymyway ust u stołu ani po iedzeniu w obecnośći innych. AkDziec 25. Wymywam co, v. m. F. wymyię. auswaschen. laver, nettéïer qu. ch. en lavant. [...] wymywać gębę czym. 1) den Mund mit etwas ausspielen. [...] 1) laver, rincer sa bouche avec. [...] § 1) wymyy gębę wodą. [...]. T III 2702. Wyschłey należycie półowę lub trzecią część, według tego jako jest wielka, kładą w naczynie drewniane figur y pociąglo okrągłey, mające nakrywkę, i nalewają wodą dobrze zagrzaną, kwartę dobrą jéy biorąc. Piérwey jednak nim tę pęcherzynę wrzucą w to naczynie, dobrze ją płóczą, i wymywają w wodzie zimney czystey, i kładą w nią dobrą szczyptę soli. KniażFol 147. Gdy to będzie wszystko przygotowane, weź massę wyżey pomienioną, y tą naprowadź pas lub materyą, którą chcesz odnowić, y w dekokcyi albo ługu otrębowym wymyway puty, aż cała massa zniydzie. DośwGosp 144.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wymywać kimś gębę »wspominać kogoś ważnego dla osiągnięcia korzyści«: Abo niechay powie P. M. ktory Papież to wprowádźił/ ábo ná ktorym Conciliu[m] to postánowiono? A iesli nie może pokázáć/ niechayże ták bárzo Papieżámi/ ábo Conciliámi gęby nie wymywa. SkarMes 10. ◆ wymywać gębę czyimś imieniem (sz. zm.) »wspominać kogoś ważnego dla osiągnięcia korzyści«: Co wy zá spráwę máćie/ mowił do nich/ z Cesárzową? czy iesteśćie wy godni/ ábyśćie mieli bezecne gęby wásze imieniem iey wymywáć? RicWielJMon 22. Wymywam co, [...] 2) einen über die Zunspringen lassen; von einen übel reden. [...] 2) déchirer à coups de langue; mordre qu. § [...] 2) piękna to? że gęby wasze imieniem iego wymywaćie. T III 2702. ◆ wymywać gębę czyjąś sławą »dla rozrywki mówić źle o kimś, obmawiać kogoś, plotkować«: Wspomniszli też Krolá Aż on go Kaźirodem/ zdźiercą/ oppressorem Wolnośći nászych zowie. Będźie wzmianka iáka Przy stole o Hetmánách/ áż on wnet wypadnie. Ci to gorzáłkosiowie/ pijanicy/ co więc Przy Gorzałce o woynie dyszkuruią radząc. Y tak o wszystkich inszych będźie gadał/ gembę Słáwą ich wymywáiąc/ prawy censor morum. OpalKSat1650 143. ◆ wymywać gębę czyjąś niesławą »dla rozrywki mówić źle o kimś, obmawiać kogoś, plotkować«: A to będą siáć wszędźie nowinki O tobie/ niesławą twą gembę wymywáiąc. OpalKSat1650 50.

2. »w medycynie: zwilżać lub moczyć rany i chore części ciała, najczęściej przez wycieranie czymś nasączonym leczniczym roztworem«:

Rekcja: co; czym

Wrzody złe ćiáło roziádáiące/ ták ná mieyscách skrytych y wstydliwych oboiey płći/ goi/ często iuchą tego źiela wymywáiąc. SyrZiel 261. Zwierzchowne tákże rány y sadzele iákieżkolwiek/ w winie y w wodźie wárząc/ á ciepło tym często wymywáiąc/ prędko goi. SyrZiel 263. Wymywáią też/ abo zakrapiáią nozdrzá gorcżycą z octem/ drudzy gorzáłką: ále ia rozumiem że to iedno na raz pomoże. OstrorMyśl1618 17. W tych chorobách nayprzednieyszá iest rzecz Womit, potym pot, po ktorym pocie w tey pośćeli więcey nie sypiay, luboć nie káżdy pot zdrowie przynośi, iednak w tych czáśiech iest użyteczny dobrze, też często ćiepłą wodą dźiąsła y usta wymywać, áby śię iad mogł rozchodźić. LubiecKsiążka Bv. Ná Tylczak. Tylczak iáko leczyć. Aby się tęn nie szerzył w koniu defekt, rospalonym żelázem obrysowáć, te mieyscá, á potym sáme palić krosty, wywárzynámi od gorzałki wymywać zárázone mieyscá, po wymyćiu, młodym másłem ábo śmietáną smárowáć, przepurgowáć konia lekárstwem, według w zwysz pomięnionego opisania, krwie w tym defekćie puszczác nie potrzebá. HaurEk 52. WEś Zołędzi ćwierć łotá, Gálásu puł ćwierći łotá, Háłunu palonego, Succi Acaciae, po puł ćwierći łotá, Roży suchey pułgárśći, warz w kwarćie winá, żeby ná pálec wywrzáło, przecedźiwszy wymyway zęby kilkákroć ná dzień. CompMed 72. WEś źiela Orliká, warz w wodźie ná poły z winem, przecedziwszy przyday trochę Soli oczkowátey, wymyway ustá. CompMed 76.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wymywać ranę (sz. zm.): Vsczknionym od bestyy iadowitych pić dawáć/ y ránę tąż polewką wymywáć/ liśćie iego w winie wárząc. SyrZiel 59. Tymże też rány wymywáć/ ktore się goić będą bez wszelákiey máśći. SyrZiel 261. Nie dano mu chleba przez dwa dni, lecz Steley był tak wspaniały, że mu swego udzielił. Podawał mu, iak często mogł, napoy. Wymywał mu nawet rany, i w ten czas mu Moskal rękę ścisnął, mowiąc do niego, wybacz mi, żem tak właśnie z tobą śię nie obchodził, iak ty teraz ze mną. GelPrzyp 118. Trzeba zanurzyć chorego dziewięć razy w biegącey wodzie, nakazawszy mu dyetę po ukąszeniu; wymyway ranę ługiem z popiołu dębowego y uryną, przykładay kataplazm zrobiony z dryakwi Weneckiey (Alliaria) czyli czosneczku ziela, z ruty y soli. AlletzAlb 51.

3.przen. »usuwać grzechy«:

Rekcja: z czego; co

Owo uznali ślepi nurkowie swe błędy, I taki wyrok swoim ogłosili wszędy, Żeby biegłe balwierze wszędy poświęcono Na ministrostwo, tudzież przez nie wymywano Zbory z wszech plugastw. PaszkMrTrybKontr 252.