W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 03.11.2023
ALCHIMIA rzecz. ż
Warianty fonetyczne: ALCHIMIA, ALCHYMIA
Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują
Formy: lp M. alchymia // alchimia; D. alchimiej; alchimii; B. alchimią // alchymią; N. alchimią; Ms. alchimii; alchimiej
Etymologia: <śr. łac. alchemia, alchimia, z arab.>
Znaczenia:
1. »sztuka przetwarzania zwykłych metali w szlachetne, zwłaszcza w złoto; poszukiwania, próby doświadczalne i spekulacje z nią związane (postrzegane także jako czarnoksięstwo, szalbierstwo); dawna chemia praktyczna i teoretyczna«: Teofrast pisał w alchimijej wiele Rzeczy przedziwnych, lecz mogę rzec śmiele, Że szatan rzeczy te niepewne jemu Sam był objawił, jako słudze swemu. WładPoezSok 251. Nic na świecie ogólna piąta esencyja, Z którą nigdy mi zrówna żadna alchimija, Bo ta z pewnych metalów, z pewnych ziół się rodzi, A Nic zaś ze wszytkiego moc swoję wywodzi. NaborWierSok 136. Alchimia/ Chimice, es[t] Chimica ars [...] argenti conficiendi scientia [...] Vana ars [...]. Kn 5. Powiedział/ iż nie ma czym płácić/ bo to práwi wszytko przekurzyłem ná Alchimiiey/ chcący doyść sekretow pewnych około robienia złotá. StarKaz II, 521. Drugi [pożytek podziemnego ognia] dla alchimii to iest wyrobienia rozmaitych minerałow, kruszczow y fodyn ziemnych. BystrzInfGeogr B2. Alchymia. Alchymie. Alchimie. T III 4. Alchimia Alchymia, ae, g. f. die Kunst Metale zu berändern in Gold oder Silber. DasHünDict Ooij.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: dymna alchimia: Natrącali się i mnie samemu w roznych kraiach, rozni z tey dymney Alchimiey przykopcieli Mistrzowie [szukający kamienia filozoficznego]. SekrWyj 1.
2. »proces chemiczny«: Alchymią y robotę w sobie odpráwuiąc, wody z gor wynikáiące [...] Mieszáią się dwoiáko/ ábo z samymi kruszczámi/ ábo z párámi y dymámi ich. PetrJWod 8. Siedzi Agáthokles przy gliniánym warstacie/ kożdy by mowił/ że to nie tylko żelázo ále y glina. A ono oná gliná Alchimią podyimuie/ bo sczyrozłotą koroną zostáwa. WojszOr 215. Cząstkę odciąwszy z iákiey sztuki przez Alchimią tę cząstkę rospuszczaią wyczyszczaią złoto od inszych kruszcow [złotnicy]. BystrzInfHydr X1v. Ieżeli tyle ważyć będzie po Alchimii co y przed Alchimią? Znak prawdziwego złota. BystrzInfHydr X1v. ESPRITS [...] DUCHY treść Sama y moc z rożnych minerow álbo kruszcow przez alchimią wyciągniona, wodki rożne iáko wodka siarczana, wodka saletrzana. DanKolaDyk I, 543.
Przenośnie: Iuż śmierć siwiznę z głowy y z brody/ iáko bálwierz iáki golić pocznie/ á ciało y kości w Anátomią y álchimią przebieráć/ áby odmłodziáło zácznie. WojszOr 307. ◼ Co prędzej z pułkiem bieży [książę] do rozprawy Na zgiełk kozacki i ferwor gotowy, Który im wlała alchimija w głowy. BorzNaw 126-127.
3. »substancje, przede wszystkim mineralne, stosowane w leczeniu«: Lekarz iármárkowy/ często szálbierstwem ábo álchimią nárábiáiący. Circulator [...] Circulatores per medicamenta id faciunt [...]. Kn 355-356. Wolno mieć [w domu] y inne rożne Praeserwatywy kogo stánie ná to, choćby cáłą Aptykę y Alchimią. HaurEk 26. SZczęśliwy prostych, zioł rożnych przymioty, Znáiący skutki, y táiemne cnoty. Beśpieczniey káżdą chorobę ziołámi, Vleczyć może, niż Pánáceámi. Pewniej niż z Złotá, drogą essencyą, Z Pereł, z Korali, z Ambry Alchimiią. Tinktury, sole, sztucznie wyciągnione, Z rożnych metallow, istności robione. [...] Pzewyższy [!] skutkiem, czásem pospolita, Zieliná prosta, w chorobie záżyta. PromMed 3 nlb..
4. »sztuczne złoto«: Wysokosc ich [murów] iestdziwna, a wszytko ze złota Sczyrego od twardego ukowane młota Siła iest tych ktorzy [...] tak sądzą Ze to tam Alchimia, ale pewnie blądzą Moze tesz byc ze zgadli, ia co iey nie umiem Isz się swieci za złoto własne iest rozumiem. ArKochOrl 60v.
# Użycia metajęzykowe: # Substantiva nomina [...] Alchimia Allegácya. WojnaInst 157-158
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorka: JCh