Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ALDZBANT, ALZBANT, ALSZBANT, HALZBANT, HALSBANT, HALŻBANT, ALZBAND, CHELZBANT, HALDZBANT

Słowniki:
SXVI (alzbant), Kn (halsbant), T (alszbant), L (alszbant, alcbant, aldzbant, halcbant, halzbant; XVI-XVII), SWil (halsbant), SW (aldzbant), SJP (alszbant, halsbant) notują
SStp nie notują

Formy: lp M. aldzbant // alzband // alszbant // halzbant // halsbant // halżbant // alzbant // chelzbant // haldzbant; D. aldzbantu; B. uż. nżyw. aldzbant; N. alzbantem // chelzbantem; Ms. halzbancie

Etymologia: <niem. Halsband>

Znaczenia:

1. »ozdoba szyi lub piersi w formie naszyjnika, dekoracyjnej taśmy, wysadzana drogimi kamieniami; ozdobny przód stanika sukni kobiecej; gorset«: Alzband z dyamentów a pereł. NiemPam 281. Napierśnik/ v. Hálzbánt/ & Przépaská. Kn 469. Aldzbant. Wniem sześć tablic Dyamentowych trochę mnieiszych [...] z ktore[go] Aldzbantu Sznur do Biretu vczyniono. RewSkarb 114. Aldzbant złotÿ z literami Smelcowanemi na Czerwonem Aksamicie. RewSkarb 127. Haldzbant z rozmaitymi Figurami y do niego nalezący Kleinot. ArchRadziw 1638 42, 12. Miedzy inszemi Podarunkami drogą bardzo szatą y Chelzbantem abo drogiem Noszeniem W upominkach Oblubienicze Swą Obesłał. HerbOr 272. Halzbant czeluscie stroi, Mętlik wsciąga szyię Perłowy. DrobOpow 139. Alszbant, Hals-Band der Weiber. colier, ruban. T III 5. Hálżbánt/ Monile [...] Halszbant. DasHünDict Oo2.

2. »ozdobny przód zbroi rycerskiej«: Hálsbánt/ noszenie męskie [...] Pectorale militum [...] ornamentum pectoris. Kn 222. On [książę] pod Kitą ogromną/ przy złotym Halzbancie/ Ná pysznym swym ubada [!] wesoły táráncie. TwarSLeg 45.

3. »część ozdobnej uprzęży, rzędu, zwłaszcza na czole lub piersi konia lub innego zwierzęcia; także opaska na czole kobiety podtrzymująca włosy«: Hálsbánt koński/ Phalerae [...] Primus equúm phaleris insignem victor habebit [...] phaleras esse pretiosum quemuis equi ornatum, sine in fronte, sine in capite, sine in pectore. [...]. Kn 222. Naczelnik/ Frontale [...] Phaleras [...] vide Hálzbánt. Kn 455. Podpiérsień/ Antilena [...] Phalerae [...] v. Hálzbánt [...]. Kn 744. Od JMPana Nieroszynskiego Podsędka Rzeczyckiego Dworzanina KIM Kon Dzianet włoski ze wszytkim wsiądzeniem z siodłem pułszkarłaciem krytem srebrem złocisto oprawnym turkusami sadzonym z strzemiony złocistemi, z rzędem alzbantem, pałaszem złocistemi y z wodzami srebnemi. PiasRel 49v. Rząd sczyro złoty Turkusami y Rubinami sadzony Zewszytkim To iest Nagłowek Aldzbant y Podpiersien. ArchRadziw 1638 26, 1. Rogi miał [jeleń] złotem łskniące/ z łopátek spuszczony Przez szyię/ hálzbánt wisiał/ kámieńmi sádzony. OvOtwWPrzem 394.

# Użycia metajęzykowe: # Vocabula Polonica obsoleta, barbara, & inusitata. [...]Hálsbánt Herold Herst. WojnaInst 148-149