Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: lp M. m barani; ż barania; n baranie; D. m baraniego; ż baraniej; n baraniego; B. ż baranią; n baranie; N. m baranim; ż baranią; Ms. m baraniem; ż baraniej // barani; lm M. nmos baranie; D. baranich; B. nmos baranie; N. baraniemi; Ms. baranich

Etymologia: <>

Znaczenia:

1. »dotyczący barana - samca owcy; należący do barana; pochodzący z barana«: Wziąć […] Owczego ábo bárániego łoiu ośm łotow. SyrZiel 292. Cąbr ogrodny […] smák wdzięczny/ nie tylko rybom/ ále y mięsu/ zwłaszczá wilgotnemu/ iákowe iest owce/ báránie […] czyni. SyrZiel 506. Powiádáią Zydowie/ y Lácińscy Doktorowie/ iż Fest Trąb/ postánowiony był ná pámiątkę Izááká Pátryárchy/ oswobodzonego od ofiáry […] przez zástąpienie Báráná [...] przetoż tego dniá trąbili w rogi báránie. BirkOboz 62. W drugiej skrzynce katanka czarna, baranim futrem podszyta. InwAPiwBęt 86. Przytym siedm Kápłanow/ poniosą siedm trąb z rogow báránich/ przed skrzynią. BG Joz 6, 3-4. Ale niezbożni poginą: á nieprzyjaciele PAńscy, jáko tłustość báránia z dymem niszczeje/ ták oni zniszczeją. BG Ps 37, 20-21`. Báránia skorá/ vide Skorá owcza. Kn 14. Owi [ psy dworskie] ná káżdy dzień máią swoie osypki [...] máią nogi báránie/ pod czás im y mleká náleią. StarKaz II, 557. Wywierciał mu [Odyseusz Polifemowi] ono oko obłupiwszy pierwey sześć owiec y Barana, y towarzyszow ubrawszy w owcze skory siebie wbaranią. PotPrzyp 7. Ten kraj angielski barzo obfity we wszytko […] Konie barzo piękne, bydło niewypowiedzianej wielkości, tak, iż czwierć cielęcia [!] albo barania niemal jako wołowa. BillTDiar 91. Náłoż cienkie kiełbáśnice/ álbo Báránie kiszki á ochędożywszy warz w winie. CzerComp 94. A kiedyby niewiásta piłá urynę báránią, nigdy nie będzie miáłá płodu. AlbSekr 322. Naypierwey ludzie z Ráiu, dla grzechu wygnáni Bogá czcili ná świecie, w ofierze Báráni. PotPocz 97. Płuca Báránie świeżo przykłádáne, znacznie stánowią krew zbytnie odchodzącą z kądkolwiek. PromMed 84. Weś nerek báránich coć się zda. CompMed 457. Barani. Widdern, Schaf-. de bélier, de brebis. baranie mięso. T III 23. Krolewic miásto máteraca miał dwie skory báránie, á miásto poduszki trochę siáná. TylkStrom 22. Ná wielkie morzyská, Weźmi Błonkę Baranią świeżą, posmáruy ią Oliwą, przyłoż ciepło ná żywot. VadeMed 65.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Znáć wilká choć w bárániey skórzé. KnAd 1361. ● SyrZiel .

◼ Przenośnie: ◼ Puścił się [baran] wnet na wilka słowy niecudnemi [...] Zatym mu wilk odpowie: „Nie twoje to słowa, Wiem pewnie, żeby była ciższa twoja mowa. Gdybyś sam do mnie wyszedł trochę na podwórze. Spatrzyłbym, jeśli serce lwie w baraniej skórze ?” VerdBłażSet 19-20.

2. »zrobiony z tego, co pochodzi z barana a. owcy (futra, skóry a. jelita)«: Szubka lazurowa barania. InwZof 86. InwZofBęt 86. Kozuch stary, barani. InwDol 88. InwDolBęt 88. Byłoć w czapkach baranich drabów niemal dwieście, których około jatek nazbierano w mieście. ZimBSiel 158. ZimBSiel 158. [Wezyr do posłów polskich:] Zima Iako wam, tak nam spolna: dochodzą nas słuchy Ze wam z nieba polecą baranie kozuchy. PotWoj 189. PotWoj 189. Wkrotce co zubożyło Adáma, Ray mu wzięło, w odzież báránią ubráło? MłodzKaz I, 217. MłodzKaz I, 217. Czapkę baranią z zanadrza wywlecze [żołnierz], Trzy mi też w niej od strzały prezentując dziory. PotFrasz II, 148. PotFraszBrück II 148. Ná tablicy wydzieloney ná rowne części, iednym końcem przywiąz baranią stronę. BystrzInfElemR 1v. BystrzInfElem ElemR 1v. Jeżeliby się zaś Baránia y Wilcza ná iákim instrumencie znaydowałá strona , álbo Kocieł, lub Bęben ieden skorą Owczą, drugi Wilczą były okryte, tedy strona Owcza żadney nie wydáie rezonacyi. ChmielAteny I, 491. ChmielAteny1755 I I, 491.

◼ Przenośnie: ◼ przen. Nie tylko trzebá czapkę zdeymowáć przed sobolim kołpakiem, ále i przed báránią kuczmą. MłodzKaz II, 212. MłodzKaz II, 212.

3. »taki, jaki ma baran«: [Poeta do Neptuna:] Wziąwszy ná się báránią postáwę/ zwiodłeś Bisáltską pánnę [dziewczynę z ludu: Bisaltowie o imieniu Bisaltis]/ ná wszeteczną spráwę. OvOtwWPrzem 219. OvOtwWPrzem 219. Zbędzie owczej postaci, gdy jak wilk zawyje, Czym zdradę i baranią zasłonę odkryje. DolNowKontr 320. OAmmonowem słychał [Kambises, wódz perski] tam Kosciele, Gdzie Iowisz słynął, w postaci barani, Daley nisz sto mil piasek, ten kray sciele. PotSyl 110. PotSyl 110. Bardzo sobie życzyli [Persowie] y per secreta wyrábiáli, áby się z nosami rodzili iastrzembiemi, albo barániemi, iż Cyrus Krol ich, nos miał tákowy. ChmielAteny II, 584-585. ChmielAteny1755 I II, 584-585.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Stroy Angelski/ chod Złodzieyski/ głos Diabelski/ á mięso báránie/ v Pawá. RysProv XV, 2.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ czapka barania »czapka ze skóry baraniej«: Byłoć w czapkach baranich drabów niemal dwieście, których około jatek nazbierano w mieście. ZimBSiel 158. Czapkę baranią z zanadrza wywlecze [żołnierz], Trzy mi też w niej od strzały prezentując dziory. PotFraszBrück II 148.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ baranie flaki rozdrażnić »grać na instrumentach smyczkowych«: Przyszło rozochociwszzy się y Baranie flaki rozdraznić. PasPam 169v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Stroy Angelski/ chod Złodzieyski/ głos Diabelski/ a mięso baranie/ v Paẃa. RysProv H3v.

# Użycia metajęzykowe: # Báráni/ Agninus [...] Arietinus. Kn 14 Kn 14 # Baráni, Schöpsen. BierSłowa 3 BierSłowa 3