W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 16.06.2020
DZIWrzecz m, DZIWOrzecz n
Słowniki:
SStp (dziw, dziwo), SXVI (dziw, dziwo), Kn (dziw), T (dziw), L (dziw, dziwo; XVI-XVIII), SWil (dziw, dziwo), SW (dziw, dziwo), SJP (dziw, dziwo) notują
Formy: lp M. m dziw; n dziwo; D. m dziwu; C. m dziwowi; B. m uż. nżyw. dziw; n dziwo; N. m albo n dziwem; Ms. m albo n dziwie; ~ lm M. m uż. osob. dziwowie; uż. nosob. dziwy; D. m dziwów; C. m albo n dziwom; B. m uż. nosob. dziwy; n dziwa; N. m albo n dziwami; dziwy; W. m uż. nosob. dziwy
Znaczenia:
1. »rzecz zdumiewająca«: Cudownymi sposoby dziwem niepoiętym Bog to zrządził od wieku/ swoim pálcem świętym W dyámencie nápisał/ co iuż trudno zmázáć/ Ten w sądzie dzisieyszy lud/ będzie Pánu wzdrażáć. JurkPieś A3. A rozumiejąc, że to iść w dziwy miało, jako dziś twardziście i wy, stąd on wziął pióro w prorocką rękę, gdy Jego gorzką pokazał mękę. MiasKZbiór 121. Ale dálekosmy odeszli od onego pierwszego dziwu: wracam się tedy názad y mowię: Dziwowáłá się Pánná błogosłáwiona porodzeniu swemu/ iż Pánną będąc porodziłá/ pánieństwá nie stráciwszy. BirkNiedz 63. Mąm to sobie zawielki dziw, kiedy do 4 Chorągwi naszych [...] 3000 strzelcow razęm ognia dali a postaręmu tylko ieden Towarzysz zabity. PasPam 107. Wyiechawszy z gospody Stanąłęm tez iuz tak y z Czeladzią na koniach na owe patrząc dziwy. Stali tedy Circa hoc Spectaculum [wokół tego widowiska] Ludzie roznego Gatunku. PasPam 189. Rad Herod Jezusowi, bo go dawno żądał, Żeby tylko od niego cud jaki oglądał. Kuglarza, błaźnie, najmi dla dziwów i figli! PotZacKuk I 573. W Grecyey kędy wszelakich Cnot zniwo, Ktora oprzodek zdwana z Rzymem chodzi, Przebog niech mieysca, takie nie ma dziwo [...]. PotSyl 15. Nie masz dziwu, lat siedemnaście kończę, seminare [płodzić] i dobrze małżonkować mogę. MałpaCzłow 254. Pogoń ktora wziąć chciała Absaloná żywo. Napadła ná to w lesie nieszczęśliwe dziwo, Ze młodzian usidlony wisi ná gałęzi [...]. DrużZbiór 118.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: siódmy dziw świata: [...] nawiedzą oyczyznę kochaną, Kędy Machinę wielkiego Kosciołu, Y Kolos słoncu, dotąd nie widaną, Robotą: Siodmem dziwem stawią swiata, Iako Brat znalazł, napamiątkę Brata. PotSyl 109. ▲ dziwy niewidane (sz. zm.): Ale skoro do wschodu przychodziło/ ozdobiło łożnicę swoię nalepiey/ to iest Jutrzenkę: ciáło mowię/ y duszę Pánieńską: nápełniło ią niesłychánymi/ y nigdy niewidánymi dziwy/ iáko theatrum iákie/ iáko Mátkę y corkę Stworzycielową. BirkNiedz 46. [...] o dziwy dziwy nigdy nie widane O dziwy smiele rzekę nigdy niesłychane Mizerny człowiek w grzechach ustawicznie broi A Bog na krzyzu przezen miedzi łotry stoi. KodKon 83. ▲ dziwy niesłychane (sz. zm.): Ale skoro do wschodu przychodziło/ ozdobiło łożnicę swoię nalepiey/ to iest Jutrzenkę: ciáło mowię/ y duszę Pánieńską: nápełniło ią niesłychánymi/ y nigdy niewidánymi dziwy/ iáko theatrum iákie/ iáko Mátkę y corkę Stworzycielową. BirkNiedz 46. [...] o dziwy dziwy nigdy nie widane O dziwy smiele rzekę nigdy niesłychane Mizerny człowiek w grzechach ustawicznie broi A Bog na krzyzu przezen miedzi łotry stoi. KodKon 83. ▲ dziwy czynić (sz. zm.): Bizánczycy/ kuglarzom/ mietelnikom/ co się po powrozie z wysoka spusczaią/ co dziwy iakie czynią/ y kuglarstwa/ połowicę zysku do skárbu kazali dawać. PetrSEk 29. [Czarnoksiężnik] Na lewey ręce tylko puklerz zawieszony Vwiniony w iedwabny pokrowiec czerwony A w prawey Xięgi trzymał, ktoremi straszliwy Nieuwierzone czynił y sprawował dziwy [...]. ArKochOrl 33. ▲ dziwy (z kimś) robić (sz. zm.): Co wybuchnęło potym in Publicum co z dobrym Panem robili zadziwy, otym sięnizey napisze. PasPam 233. Ten Francuz, który się był przed dwiema tygodniami obiesił, i po śmierci dziwów robić nie przestaje, z początku bowiem, zaraz pierwszej nocy po obieszeniu, przyszedł był do warty kunickiej około właśnie północka i spytawszy ich o suknie swoje, potem skoczył ku kaplicy i zniknął. SarPam 31. Aże nigdy Koronacyi publiczney nie widzieli Sasi, dziwowali się Ceremoniom, i szpecili Luterania Polaków, mowiąc ze dziwa nie zwyczayne z ich Panem robią - Zona Królewska niechciała z Królem do Polski iechać, niechcąc wiary Luterskiey porzucić [...]. OtwFDzieje 7. ▲ dziwy czyniący: [Z sejmików] zaraz wyprawieni byli do Króla Posłowie, skarząc się na Niemców darmo w Polszcze próznuiących a wielkie dziwy y krzywdy po Dworach Szlacheckich czyniących. HistBun 50. ▲ dziwy z kimś uczynić: Zadnego nie było podobienstwa aby Bog miał zemną takie dziwy uczynić w momencie prawie Iakie uczynił. PasPam 279v. ▲ dziwy broić (sz. zm.): A nie tylko wymowny Bachus i sierdziwy, lecz pod jego hederą ten bóg broi dziwy, który uniósł pod żaglem Helenę do Troi. MiasKZbiór 341. Dwór J.M.P. Leśniowolskiego, Starosty Drohickiego. Mieszkanie od samej wody, Pomniąc na różne przygody, Nie barzo warowno stoi: Brzeg tuż, Wisła dziwy broi. JarzGośc 130. [...] żołnierz teraz chciwy Nie sławy, jak jest łupu, zaczem broi dziwy. KuligDemBar II 371. ▲ dziwy stroić: moy miły (mojá miła) powiedz że mi [...] co tám zá Fochy (Dziwy) stroisz (broisz). ErnHand 319. ▲ dziwy wymyślać: [Szwedzi] na Zakonniki dziwy wymyslali: Na Mieysce Swięte przeklectwá wálili Wszytko łáiáli wszytko się srozyli. OblJasGór 54. Wtęsz Vroczystość Niepokalanego Poczęcia PANNY: iedęn z Niezboznego Zboru Szwedzkiego bluzniercá wszeteczny Y Nieprzyiaciel Matki Bozey wieczny Grozá az wspomniec iáko ku iey wzgárdzie Dziwy wymyslał, y iak gadał hardzie. OblJasGór 77. ▲ między dziwy kłaść: Między dziwy kłádzie Mędrzec teg[o] ktory się ná złoto nie zápátrza/ toc tedy niewiele tego. BirkNiedz 218.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Kto nádzieią żyw/ wskorali/ będzie wielki dziw. RysProv 37. ● Nie wielkie dziwy/ iż łotr szczęśliwy. RysProv 60. ● Stárzy podczas dziwy broią/ gdy ich czem dobrem nápoią. KnAd 1102.
2. »dziwne stworzenie, potwór«: Okrzciwszy się z Bożkámi z drugiemi dziwámi/ Gdy Bog wielki w tę ziemię záwitał z cudámi/ W to przysłowie wen dáley przy imieniu dawnym/ Zostáłem Wándálinem [...]. JurkWan A2. Szkodzi Polscze to Monstrum [swawola] odmiáną szkárádą. Gdyż to sobie zá wodzá moc z moich obráli/ Pátrzciesz, ják sie potwornie zewsząd zodmiéniáli/ Rownemi być we wszytkim chcą swemu dziwowi/ Niepodobni by namniey iuż iuż człowiekowi. JurkWan B3. Ale ná ono strászne zgromádzenie Libiyskich źwierzow/ Rycerze niedbáli: Owszem (iaki cud) ná małe machnienie/ Srodzy dziwowie záraz vciekáli. TasKochGoff 392. Napatrzywszy się iuż dowoli owych dziwow to ięno było małym kamykięm tam cisnąc to się to wszystko w iednym mrugnieniu oka pochowało w wodę. PasPam 65.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: dziw straszliwy (sz. zm.): Kto okrom niego [Rynalda] z dziwy strászliwemi Będzie śmiał walczyć álbo rąbáć w lesie? TasKochGoff 360. Alcina wtem ciesząc mię poszła w mokrą drogę I na straszliwym dziwie społ ze mną iechała I wsrod morza całą noc y dzien mię trzymała [...]. ArKochOrl 58.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Brácia zgodliwi/ są wiélkie dziwy. KnAd 44.
3. »zdziwienie«: Szat też [Turcy] nie máią cudzych vżywáć iedno oyczystych, bo częstokroć tákie dádzą przyczynę do dziwow y pośmiewiská. PetrSPolit II 339. Stárzec uyrzawszy, że Soliman zgołá Z onego dziwu ledwie się co czuie/ Trącił go/ y słow kilká mu powiedział [...]. TasKochGoff 256. Opinia to ludzka ważyć poczęłá/ ále te wszytkie rzeczy [dobra światowe] sáme w sobie tanie bárzo/ nie máią nic w sobie wielkiego/ oprocz opiniy/ y dziwow nászych [...]. BirkNiedz 589. Y gdym się ná cię [Cydyppo] zápátrował w dziwie, Znák, żem cię záraz zákochał prawdziwie [...]. OvChrośRoz 331. [...] Octávius młody, Odbiera skryte przyszłey fortuny dowody. Ktore, nie bez wielkiego wszech Národow dziwu, Vprzedzáły z wiecznego Thron iego Archiwu, Nie Cesárzá, nie człeká, ále przez te wrogi Syna Bożego, Ktory na ziemskie podłogi. Miał zstąpić [...]. PotPocz 6.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: na dziw robić coś: Czynił cudá pożyteczne Chrystus nie ná dziwy tylo/ ále ná pożytek ludzki. BirkNiedz 89. Co Kállistená/ to Báiázetá Tureckiego Cesárzá potkáło: tego Támerlanes bicz Boży zwyciężył/ y w żelázney kliczey zámknąwszy woził po świecie ná dziwy. BirkNagr 54. Iednę [statuę] wyrzuciły były prochy [...] ktora własnie taka była iak kobieta żywa. Do ktorey nadziwy się ziezdzali ieden drugięmu powiedaiąc że tam lezy Zona kommendantowa wyrzucona prochami. PasPam 60. na dziw; na dziwowanie. aus Begierde zu sehen. par curiosité de voir. § na dziw tam biegli ludzie. T III 321. ▲ dla dziwu robić coś: Ten [Piołun głuchy] nie wszędy bywa pospolity/ oprocz żeby go gdzie w ogrodziech fláncowano/ więcey dla dziwu/ á niż użytku. SyrZiel 358. ▲ dziw kogoś przejmuje: Dziw ją [Lidorę] przeymuie gdy się zápatruie W Dzieła tákowe, Ktore Bog Spráwuie [...]. OblJasGór 111. Dziw iednak wielki przeymował ich [Szwedów] z tego Słysząc tak wiele Ludu dość Sprawnego W murach na odpor [...]. OblJasGór 169.
Związki frazeologiczne: nie może wyniść komuś z dziwu »zdumiewa kogoś«: Mnie z dziwu wyniść nie mogło i dotąd nie może, żeście mi Wć przez tę okazję nie dali znać, jeżeli tam była potrzebna bytność moja, abym tam był zbiegł incognito, tak jako się rzekło. SobJListy 98. Z Żółkwi że Wć moja panno nie masz żadnej wiadomości, z dziwu mi wyniść nie może. SobJListy 140.
4. »ten, kto się czemuś dziwi«: Dziw/ co się dziwuié. Lege Dziwuiący się. Kn 169. Dziw. 2) Bewunderer [...] admirateur [...] *2) dziwom (dziwuiącym się) to cudowna było. T III 321.
Związki niejednoznaczne względem znaczeń:
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Kto ná morzu nie bywał/ ten dziwow nie widał. RysProv 37.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
DZIWY
Znaczenia:
»wyrzuty«: Brenk tak supponuje, Że to Meroldow lokaj brety odejmuje Jako jemu darowne, iż jednak skwapliwy W odbieraniu podatkow gość jest, to mu dziwy - I słusznie - w myśli czyni. KorczWiz 48.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

DZIW
w funkcji predykatywnej
Formy:
Znaczenia:
»jest dziwne«:
Rekcja: zd.
To dziw stac temu na smierc co cię tak miłuie Ze dobrze lzey swe zdrowie niz twoie szacuie. ArKochOrl 42. Dziw aliter; particula admirantis, vt Strách/ vt Dziw iáko. Immane! quantum discrepat [...] Dziwna rzécz. Kn 169. [...] ia na krotki czas WMP. potrzebuię zwłaszcza ze conclusum y u Krola y u mnie 10 Augusti wyiachac wtę drogę zSierakowa. Dla Boga proszę pospieszaize WMć. Mnie, dziw Bozy, ze staie y głowy y zdrowia. OpalKListy 231. A Baba dziw ze Pana z Panią nie powoła Ktorychby raczey spalic za to ze niewinnie Meczyc y tracic kazą Swoich bez przyczyny [...]. OpalKSat 10. Dziw ze zyw został, iakoz woliałby był zaraz na placu polec, anizeli stakowego postrzału wboliach wielkich i niedostatkach nimal przez lat pięc kawencząc na utrapienia łoszku, zywot swoi dokonac. VorLetSkarb 70. To gdy Pan mówi, mgła zatym nadchodzi, A gruby tuman po świecie rozwodzi, Tak że zaledwie mógł jeden drugiego Uznać przed sobą dla dymu gęstego. I dziw, skąd się wziął! Czyli go Gorgony od Awernowej wyciskały strony? BorzNaw 118. [Do oczu] A wy tameście kierowały wzroki, Skądeście płomień przywiozły głęboki W serdeczne gmachy, który dziw, że kości Spaliwszy, waszej przepuścił wilgości. MorszAUtwKuk 266. Dziw to niesłychány, Ze ieden więzięn Lichy y poymany Ma miec w więzięniu zwycięzcę swoiego: Dziw ze Zwycięzca daie się w moc iego. OblJasGór 78. Iest w Polskim Woysku Srebro nálezione, Srebro Klasztorne w Stawie utopione, Ktore onegdy, Kiedy ryb szukáli Pacholcy skrycié Panom swym oddáli: Dziw żeć się dotąd nic nie odzywáią, Znać że ie prawem sobie przysądzaią. OblJasGór 107. Ná Herb Stáry Koń. Stáry to Koń, y bárdzo; dziw że ieszcze chodzi, A to większa, że zá niem, mydło wożą młodzi [...]. PotPocz 144a. Dziw, interj. es ist ein Wunder. c'est une merveille. § dziw że nie przyszedł. T III 321.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: co za dziw: Skąpo kto Bogu vdáie/ od ktoreg[o] wszytko ma/ co zá dziw/ iesli skąpy obrok bierze? BirkEgz 27. Wraca się Syn zgubiony do Oyca swego, co za dziw? że go osculo pacis uszanuie [...]? DanOstSwada I, 141.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
NIE DZIWO, NIE DZIW
w funkcji predykatywnej
Formy:
Znaczenia:
»nic dziwnego«: Wierzę ze [słońce] po niewoli wstępuie w te kraie Nie chcąc patrzec na tak złych ludzi obyczaie. To nie dziw ze się ludzie miedzy sobą wadzą I nieprzyiazni z sobą y wasni prowadzą [...]. ArKochOrl 41-42. Jedzie rycerstwo co żywo, Niemcy, dragani; nie dziwo - Gonią wodzów, pułkowników, Rotmistrzów i poruczników. OpalŁCoś 270. [...] ani uwazac wszytkiego się dało Przez taką szczupłość czasu ani się tesz zdało Bo y nam złoto nie dziw: y we wzorki babie, Vkładane pod Cerkiel, barwiste iedwabie Ani pychy głupiemu dodawac się godzi Ale iakoby rzekli, y nam się to rodzi Tak wspaniało iechali, naszy iakby rzekli Wkrotce bysmy was y stych Pałacow wywlekli. PotWoj 167. Szlachty było w tey fortecy Szlachcianek [...] Bogato druga ustroiona pod złotem y kleynotami ledwie szła. Niedziw że się tam Moskwa darli gwałtem do owey Fortece. PasPam 99. Druga to bellona do dzieła Marsowego od Nieba Zrodzona Godna tey powagi więc niedziw Że skoro Do iey chwały chętliwe uwzięłosię pioro. PasPam 272. Na Herb Trzy Rzeki [...] Te trzy ktoremi wszytkie, Sármátiey wieki, Iáko iest Lech od Iána Trzeciego dáleki, Iáko iest wschod dáleki, od zachodu słyną, Nie dziw bo z wieczney sławy, Oceánu płyną, Pełne dzieł nieśmiertelnych Bohátyrskiey cnoty. PotPocz 139.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

DZIW
w funkcji wykrzyknika
Formy:
Znaczenia:
hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: (war.) Jeśli głádka [żona]/ co żywo iák do celu po oku zmierzać będą/ iáko wroble do sowki: dziw/ dziw/ dziw. ZłoteJarzmo A4. Między ludzi wyiechawszy to zaraz iako wroble na Sowę Dziw, dziw [...] zaraz mowią ze ten stroy pamięta potop. PasPam 79. [...] niech zmierzáią po oku iák do celu; niech świegocą iák wróble. Dziw/ dziw/ dziw/ niech wzdychaią/ niech się gorszą/ y nie wiedzieć co czynią; fraszká to wszytko/ kiedy Zoná będzie miáłá w tobie ukontentowánie [...]. GorzWol 11.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorka: RB