Słownik XVII wieku

Słowniki:
T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI, Kn nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1610

Formy: lp M. bazylika; D. bazyliki; C. bazylice; B. bazylikę; N. bazyliką; Ms. bazylice; ~ lm M. bazyliki; D. bazylik; B. bazyliki; N. bazylikami; Ms. bazylikach

Etymologia: <łac. basilica>

Znaczenia:

1. »duża świątynia chrześcijańska, często o szczególnym znaczeniu, np. będąca siedzibą biskupstwa«: My teraz kościoły Bázylikami zowiemy. WargRzym 22. Gdy Rzymu dobywał [Alaryk] mándat táki dał ná żołnierze/ iż ktoby z Rzymian vciekł do kościołow Kátholickich/ zwłaszczá do Bázyliki Piotrá y Páwłá świętych/ áby ochronę wszelaką w zdrowiu swoim mieli. BirkNagr 49. Cerkiew: dom krolewski: Basilika JaśDict 812. Sobieski oto Po Bazylikach Swiętych rozda hoynie złoto. DrobOpow 186. Rożne są Bazyliki, ale iednaż chwała y cześć Bogu oddaie się w naywiększey Kathedrze iak w naylichszey Plebánij. LeszczStGłos 20. Bazylikę Gnieźnieńską za antecessora, ogniem nadpsowaną restaurował [Wawrzyniec Gembicki, arcybiskup gnieźnieński]. NiesKor II 189. Fundował ten Biskup w Bazylice Krakowskiey Mansyorzow siedmiu, z tą obligacyą ná nich włożoną, áby co dzień Godziny álbo officium o Matce Boskiey spiewali. NiesKor II 747. Iest tu [w Mediolanie] Kościoł bardzo starożytny S. Ambrożego Biskupa Mediolańskiego [...]. Bogaci tę Bazylikę Ołtarz, aliàs Mensa złotem y drogiemi kamieniami ozdobioná. ChmielAteny II 179. Pod tą Bazyliką [w Konstantynopolu] są podziemne sklepy, ktore się ciągną aż pod Pałac Cesarski; gdzie że wiele Ciał Swiętych odpoczywá, zámurowány do nich introitus. ChmielAteny II 461. Bazylika. Haupt-Kirche. Basilique, grande Eglise. T III 29. Basilica y Basiliscus, zdádzą się być brát z siostrą/ choć brzydki wąż Bázyliszek/ nie ma nic z Krolewskim Kościołem/ ktory Bázyliką zowią. DembWyw 32.

◼ Przenośnie: ◼ Słyszałeś, co Syn Boży rzekł do apostoła: piekielne mocy mego nie ruszą kościoła, A Tekieli, ktoremu zawieszeniem grożą, Chce z Turkami obalić bazylikę Bożą? PotFraszBrück I I, 440.

2. »w starożytności okazały, zdobiony gmach służący celom publicznym: sądom, zgromadzeniom, targom«: Co się dotycze Bázylik ták o nich trzebá rozumieć/ że to były mieyscá v Rzymian kosztownie y práwie ozdobnie wymurowáne/ kędy kupcy swoie kramy mieli y przedawáli. WargRzym 22. Niegdy wielki a teraz iuz doyzrały Bachwowalskie [Bałwochwalskie] Buznice pyszne Bazyliki Kolosy wywiedzione az w niebo za krzyki Czas z ziemią porownywa a co koscioł broni oraz z cnotą to nigdy nie zostanie w toni. KodKon 140. BASILIQUE [...] Basilica [...] BAZYLIKA Gmach wielki wspaniały, to właśnie co názywamy salą, co znáczy Gmach Krolewski. DanKolaDyk I, 176. Były w Konstantynopolu Bazyliki 2. to iest Gmachy wielkie, Krolewskie, Pańskie podługowáte, wielu wspárte kolumnami. U Grekow ná chowánie Xiąg, náuk, dysput, á u Rzymianow ná Sądy y rády destynowáne. Dla tego y Kościoły tą formą, albo od Krolow erigowáne, zowią się Basilicae. ChmielAteny II 467-468. Co starożytna wyrobiła ręka, w Zamkách, Pałacách, w Wieżach, Bazylikach, To wszystko wietrzna furya ponęka. DrużZbiór 359.

Znaczenia niepewne:

1. a. 2.: Dym [...] z dymem to poszło; [...] §1) w tym strasznym miasta zagorzeniu, starodawne Bazyliki, przepyszne w budynki Pałace w iednym dniu dymem poszły. T III 299.

# Użycia metajęzykowe: # Substantiva nomina [...] Bazylika Bazyliszek Biblia. WojnaInst 158

Słowniki:
SStp, Kn, T, L (bez cyt.), SWil, SW, SJP notują
SXVI nie notują

Formy: lp M. bazylika; D. bazyliki; N. bazyliką

Etymologia: <łac. basilicum>

Znaczenia:

1.bot. »roślina zielna o silnej woni, stosowana w lecznictwie i jako przyprawa, bazylia pospolita; Ocimum basilicum«: Wziąć korzenia Kozłkowego y z nacią ze dwie gárści/ Podrożnikowego ziela y z kwiecim/ Bázyliki/ Bárwinku/ Ruty ogrodney/Kopru Włoskiego zielonego/ Ośrzodki chlebá rżánego chędogiego po garści. SyrZiel 53. Bázylia ziéle/ Bázyliká/ waziłék/ bálsam polski. Ocimum vel Ocymum. Kn 18. Przybieráją się też do tego [wieńców] zioła pięknie pachnące [...] jáko [...] Bázyliká/ Száłwia/ Miętkiew. KomDobrOrb 39. Człowiek pewny miał zwyczay wącháć często ziołká Bázyliki. CompMed 40. BASILIC [...] Ocimum ou ocymum BAZYLIKA ziele pachniące. DanKolaDyk I, 176. Potrawy z Maieranem lub Bazyliką gotuy choremu. BeimJelMed 465. Bazylik, g. [bazylik]a. Bazylika, ziele, (ocymum) Basilge, Basilien-Kraut. basilic. T III 29.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bot. bazylika większa: Basilicum, Bázyliká większa [rejestr ziół]. CompMed 20.

2.bot. »roślina zielna, czyścica drobnokwiatowa; Calamintha acinos«: Firletka płonna abo krowia/ vide Bazylika. Kn 176.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bot. bazylika polna: Bázyliká polna/ Acinus [...] et Epipetron [...]. Ocimum syluestre, [...] Firlétká płonna/ krowia. Kn 18. bazylika polna, (ocimum silvestre) Feld-Basilien. basilic sauvage. T III 29. Bázyliká polna/ Acinos, herba. Ocymosimilis, lat. Ocymastrum. Wild Basilien. DasHünDict Ooiijv.

3. »niezidentyfikowana roślina«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bot. bazylika wodna: bazylika wodna, vid. Firletka wodna. T III 29. ▲ bot. bazylika kędzierzawa: Jest y czwarta Bázyliká kędzierzáwa/ cudzoziemska/ liścia niemáłego/ modráwego/ ábo pobłękitniáłego/ około kárbowánego. SyrZiel 479.

Słowniki:
SXVI notują
SStp, Kn, T, L, SWil, SW, SJP nie notują

Formy: lp M. bazylika; D. bazyliki

Etymologia: <łac. basilica>

Znaczenia:

med. »żyła ramienia«: Krwi upuścić y z powtorzeniem [należy] z żyły Bázyliki, lub z medyánny, ieżeli siły pozwolą. PromMed 161. Zyłá zwána Hepatica, álbo Bázyliká, zostáiąca niżey pod Medyánną, otwierána bywa ná wszelkie áffekcye wątroby. CompMed 31. NAprzod krwie pusczenie [...] naypotrzebnieysze, z żyły Bázyliki [...] y z powtorzeniem, ieżeliby tego byłá potrzebá. CompMed 159. Potrzebne iest puszczenie z salwateli, álbo Bázyliki, tákże parganse wolne. CompMed 309. Zyła zwáná Bázyliká, zostáiąca niżey pod Medyánną w łokciu, otwierána bywa ná wszelkie áffekcye wątroby, żołądká, ná párcie w bokach. VadeMed 3.

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1613

Formy: lp N. bazyliką

Etymologia: <łac. basilicon; fr. basilicon>

Znaczenia:

med. »maść gojąca rany«: Do tego [opatrunku] przydáć máści/ ktorą Básiliką zowią. SyrZiel 194.