Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BAŻANT, BAZANT, *BAŻAN

Słowniki:
notują

Formy: lp M. bażant // bazant; B. uż. żyw. bażanta; N. bażantem; ~ lm M. uż. osob. bażanci // bażani; uż. nosob. bażanty // bazanty; D. bażantów; B. uż. osob. bażantów; uż. nosob. bażanty // bazanty; Ms. bażantach

Etymologia: <czes. bažant; niem. Fasan; łac. Phasianus, z gr.>

Znaczenia:

1.zool. »ptak łowny z rodziny kurowatych; Phasianus«: Kwiczoły/ Iemieluchy/ Przepiorki/ Grzywacze/ Bázanty/ Wroble/ Prosá bárzo rády vżywáią/ y od niego tyią. SyrZiel 1006. Fázyan/ bázánt/ Phasiana [...] vide Głuszec. Kn 174. Phasis iest rzeka Kolchicka, ná ktorey się mnożą ptacy wodni, Phasiani, po Polsku, Báżánci. OvOtwWPrzem 267. Iakosmy w Łowach byli, y kilkunastu Zaięcy mieiscowych szczwali wiedney kwaterze godziny bazanty strzelali, sarny dwie uszczwali. OpalKListy 320. Cienkogłosną piszczałkę miał [pustelnik] z rogu białego, W którą gdy świsnął, ptastwo rodzaju różnego Do niego się zleciało: naprzód orzeł śmiały, Po nim drapieżne sępy w kupę się zleciały. [...] Bąk błotny, czapla rybna, nocne ślepowrony, Bażani smaczni, przykładne lecą pelikany [...] MorszHBanSok 159. Są psi, sieci, acz u mnie zwierzyna rzecz marna, Lepszy kapłon, niż bażant; spasny skop, niż sarna. PotFraszBrück II 325. Tá [dama na balu] iak żołw głową, álbo bażant chwieie. DrużZbiór 540. Náyczęstsze tu [w Azji] polowánie na Bażántow, ktorych tam práwie gniazdo y Krolestwo, przy rzece Phasis. ChmielAteny1755 I II, 512. Bazant. Phasan. faisand. T III 29.

◼ Przenośnie: ◼ [Astrolodzy wróżą] názywaiąc [...] Kurlandyą bażantem [...] Saxonią to balkami, to kápeluszem, to czarną kurą. BystrzInfZup 27 nlb..

a) »wykwintna potrawa z mięsa tego ptaka«: Prawdziwe są, ktokolwiek te słowa powiedział, Bądź to z siebie samego, bądź też z inszych wiedział, Iż ludzie, którzy w swoim sercu mole czują, Bażanty im, by nie wiem jakie, nie smakują. DialKrótOkoń 91. Záprawdę nie wielka wysługá po Pańskich báżantách/ po Krolewskich potráwach prosić o partykę chlebá/ á to náwiętsza/ że v nieprzyiaciela. Po drogich y wytwornych winách o gębkę do łez otarcia supplikować. WojszOr 269. Pieczone ptastwa, bażanty krajała Radość - a gwałtem jeść nam rozkazała. BorzNaw 152. Już niechcę w ten czás Gryffow áni Potázi co mię nie karmi leć [!] kázi Niechay Ambrą Bázánty dzieią do szczątká Nie mego pokarm zołądká. KochProżnLir 12. Fanfanik ze mną najczęściej jada; co zaś do kuropatw, do bażantów i innych zwierzyn, mógłby ich zjadać i po kilkoro na dzień, bo tego mamy dostatek. SobJListy 510. Báżántow nikt nie ie, tylko delikaci, Cukry, Pászty, to dla Pań, zwierzyná dla Ichmościow, ále sol iest ná Papiezkim stole, iest ná wieśniáczym, záżywáią iey i Krolowie i Kśiążętá, ále staraią się o nie i Kmieciowie i Cháłupnicy i żebracy. MłodzKaz IV, 508. Weźmiy Báżántá/ albo Jarząbká/ Kuropátwę/ álbo Golęmbi álbo kapłona/ albo Kurczęta/ albo Celęcinę/ lubo Ptaki iakie chcesz ochędoz/ á niepłocz/ y niemocz [...] CzerComp 39. [Mnisi pustelnicy] leśnemi ziołkami, Twárdem z chlebá suchárem y z drzewá iábłkámi, Wiodąc byt, mieli to miast, żyrownych báżántow, A wodę piiąc, z krynic, miasto Alękántow. DamKuligKról 87. Obraz na desce dębowey, kucharka z bażantem. InwWilan 80.