W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 21.07.2009
BOT rzecz. m
Warianty fonetyczne: BOT, BUT, BÓT
Słowniki:
notują
Formy: lp M. bót // but // bot; D. bóta // bota; B. uż. nżyw. bót // bot; N. botem; Ms. bocie; ~ lm M. uż. nosob. boty // bóty // buty; D. botów // butów // bótów; B. uż. nosob. boty // buty; N. botami // bótami; boty; Ms. botach // butach // bótach; bóciech
Etymologia: <fr. botte>
Znaczenia:
1. »obuwie różnego kształtu, wykonane z różnych materiałów, noszone przez mężczyzn i kobiety«: Butów safianowych wielki pan albo bojarzyn rzadko barzo używa. NiemPam 171. Odgniecieniu y stárciu nogi botem/ cebulá z kokoszym sadłem vtárta/ á przykłádána/ dobra. SyrZiel 1222. W-trzéwikách/ w-bótách chodzący/ obów máiący ná nogách. Calceatus [...] In crepidis, in caligis processit in publicum. [...]. Kn . Barzo by dobrze, kiedybyś WM MMPan i botów szarych na błoto z kilka par przysłał, białych także ze dwie parze. ŁugowPodr 90. Calo, nis Drap Drewniane bothÿ. SłowPolŁac 26. Cybulá [...] ná ukąszenie psie/ z octem/ miodem/ y Kuta/ bárzo iest pomocna/ ná ztarcie od botow y trzewikow/ z kokoszym smalcem máść uczynić/ y przykładáć/ rzecz dobra. HercBan 48. Pilny mieć dozor, áby Młockowie wzánádrzu, y wbutach zboża nie wynosili z Gumna. HaurEk 11. We dworze powinien jeść [pastuch], butow we dworze powinni mu dać troje, nowe jedne, podszycie dwoje. KonJUstKutrz 164. Krolowie Francuzcy zdawna lilii w herbie swym zażywali, czego dowodem iest posąg Clotarytusza Pierwszego, na iego grobie u Swessyonow postawiony, z liliami na bocie. NiesKor II 293. BOTTE (Sorte de Chaussure qui couvre toute la jambe jusques au genou) [...] BUT, sposob obuwia ná całą nogę aż do kolana. DanKolaDyk I, 213. Rzeźwość się w ludziách ociężałych mnoży, Kto butow niema kożucha niewłoży. DrużZbiór 325.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: bot żółty (sz. zm.): [Pyta arcyksiążę Leopold] Czemu pludry tak wązkie jako rękaw, czemu bóty żółte [u Elearów]? DembPrzew 94. Buty żółte były przed dwiema miesiącami albo trzema; napiętki z korków. SobJListy 506. Sejmiki teraźniejsze. [...] I tego [szlachcica] po przezwisku rzadko się dopyta - co żywo niesłychanych tytułow się chwyta [...] Na większe poły chłopow: jedne żółte boty Ich szlachectwa, więcej nic nie mają, klejnoty. PotFraszBrück II 20. Do owych kul sześciu [w herbie kardynała Hozjusza] przydał [Zygmunt August] ná polu czerwonym Bot żołty, á w Hełmie rogi bawole, ieden żołty, drogi [!] czerwony. ChmielAteny II 387. ▲ boty chłopskie grube, boty chłopskie, boty grube: Bóty chłopskie grube/ vide Kurpie. Kn 42. Kurpie máiący ná nogách/ ábo boty grube. Peronatus, sculponeatus. Wiżotas. SzyrDict 143. Pero, nis Botÿ chlopskie, kurpie. SłowPolŁac 103. ▲ boty polskie, buty polskie: Buty dwa Polskie na wýsokim napiętku. ArchRadziw 1638 79, 1. Suknie choc naypięknieysze Kazano robic krotko, y boty choc Polskie to zdługiemi Cholewami. PasPam 79-79v. Tam [w muzeum w Amsterdamie] boty czarne Polskie, kłubok, aliàs kaptur Bazyliański y kobza Kozácka wystawione ad spectaculum. ChmielAteny II 249. ▲ czerwone boty (sz. zm.): Potym Hosudaryni szła, po moskiewsku ubrana, w sukni po kostki [...] w kowanych czerwonych bóciech. NiemPam 47-48. W bóciech kowanych czerwonych także jako i chłopi zawżdy chodzą [żony uboższych bojarów]. NiemPam 174. ▲ boty niemieckie: Buty Nowe Niemieckie czarne. ArchRadziw 1638 79, 1. Botów białych niemieckich par 2. ŁugowPodr 91. ▲ boty tureckie: Botow Żołtych Tureckich par dwie, A trzecia proste[g]o Safianu. ArchRadziw 1638 46, 16. Botow Czerwonych Tureckich par Siedm, u iednych ostrogi Srebrne mieiscami złociste. ArchRadziw 1638 46, 16. ▲ katowskie boty: BRODEQUINS (Sorte de supplice.) Cothurni (quibus nocentium cura premuntur.) KATOWSKIE buty, męka. [...] Daią te buty ná nogi złoczyńcy ktory się przyznać niechce, áni swoich pomocnikow, á to się dzieie deskami mocnemi ktore klinami wbiiaią mu ná nogi. DanKolaDyk I, 233. ▲ boty żelazne: Taż samá GALLIA znowu dzieliła się u starożytnych na Galliám Braccatam, od stroiu kosmatego czyli od obowia włosem okrytego rzeczoną; albo od botow żelaznych zbroynych. ChmielAteny II 42. ▲ bot furmański: Abowiem moim zdaniem zakon luterański Ma być (nie dziwujcie mi), jako bot furmański. ZimBLutKontr 351.
Związki frazeologiczne: uszyć komu boty (sz. zm.) »działać podstępnie, intrygować«: Pilat [...] duma, iákoby Herodowi uszyć boty [...] bo w sobie wzáiem byli nieprzyiaźni. MłodzKaz II, 146. Ale iak iego [sułtana] nágła iest exaltácya, ták prętki upádek [...] bo Iánczarow prętkie bunty, uszyią mu boty. ChmielAteny II 479. ◆ szyć buty, szyć (komu) boty (sz. zm.) »działać podstępnie, intrygować,«: Na ciężarÿ y oppressią chłopską w Polscze [...] Szyią boty Chudzinie O przyczynke nie trudno winuią Stem drugim grzywien chłopa ledwie ze y dusze Nie wydrą z niego. OpalKSat 9v. Iako Krol komu Odmowi czego zaraz boty mu szyc trzeba Zaraz szlachte buntowac y na Rokosz wołac. OpalKSat 53. Bo mi nieprzyiaciele szyli boty, áby mię zgłádzić, ábo w drodze, ábo w bitwie, ábo w tumulcie. LubJMan 103marg. Lepiey gryść suchar y pić wody morskie. Niż przy biszkoktach, y przy trunkach gustownych Ná targowisko przyść ludzi obmownych. [...] Zadná godziná w pracy niewákuie, ten szyie buty, ow suknie nicuie. DrużZbiór 540-541. ◆ kędy kogo bot ciśnie »tam, gdzie kto pragnie dotrzeć, znaleźć się«: Osman [...] pod swoią szablą, nasze głowy zliczy I nakazdą ustawi, pobor niewolniczy Wam na Morze doMalty, kędy go bot cisnie Nam kaze do Persyey. PotWoj 131. ◆ do kogo popalić boty »uciec do kogo«: Z Moscinskiego, sześć Pachołkow Roty Wszytko Węgrow: do Turkow, popaliło boty. PotWoj 129. ◆ wdziać cudzy bot na swoje kopyto »dać się przeciągnąć na czyją stronę, przejść na czyją stronę«: Turecki wiary dowód przez krwie rozlewanie, Wierę by lepszy mieli przybrać chrześcijanie. Pretekstem tylko wiara: nie o to go [tego, kto przegrał w wojnie religijnej] bito, Lecz żeby wdziać cudzy bot na swoje kopyto. PotMorKuk III 266. ◆ buty komu wycierać, [Być] komu do botów, czyje boty wycierać, komu butów ucierać, wycierać boty u kogo »służyć komu, także: pochlebiać, nadskakiwać komu w celu uzyskania jakich korzyści«: Przeczedłszy tylko karty Luterowe [...] bez wstydu z tymi s chcesz ścierać, Coś im niegodzien i butów ucierać. GrochWiersze 320. Przysiągł [Hetman] ze ia sa[m] do Krolewica nie poidę y z expedicyei poiadę, iesli tak plugawą lekkoscią da nas starszych zniewazáć tem sczeczkom, ktorem by dobrze nasze boty wycieráć. OssJŻyw 30. Dziec co go dzis na ręku trzyma [matka] Będzie wycierac boty u Oyczyma. PotSyl 7. Iezeli s tesz samwprzody zabije [Xifil], Zonę w niewolą dozywotną poda [...] A nusz tam Syna niestetysz powije, Komu do botow, albo do wychoda. PotSyl 66. BOTTE [...] MOWIĄ przysłowiem buty komu wycierać, niskie mu posługi y podchlebstwa czynić z interesu. DanKolaDyk I, 213. ◆ chodzić podle bota »być w biedzie, w nędzy«: Wzdyćbym y ia iakożkolwiek wsparty datkiem y hoynością Bohátyrską nie przyszywał łáty, do łáty y nie chodził podle botá záwsze. AndPiekBoh 67. ◆ nie zedrzeć papierowych trzewików »nie napracować się«: Nie zedrzesz zemną pápierowych trzewików. RysProv XI, 1-2.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Koń bossy na lod/ Bot dziuráwy ná błoto/ Tępa siekierá ná drwá Niebespieczni są. ŻabPol B1. ● Nie będą ze psiey skory Iáłowicze boty. RysProv XI, 7. ● (war.) Spieszy się by szwiec z boty ná targ. RysProv XIV, 7. Bieży iák szwiéc z bótámi. KnAd 24. ● Trzebá Bábie ná boty. RysProv XV, 5. ● V Kráwcá záwsze ma być zdárta suknia/ á v Szewcá dziuráwy bot. RysProv XVI, 4. ● Zono podźmy do Kościołá/ nie mam w cżym miły: Podźmysz do Kárcżmy/ Dziewko/ day sám stáre boty/ są tám gdzieś pod łáwą. RysProv XVIII, 10. ● Nagorsze bóty v széwcá/ siékierá v kowalá. KnAd 529.
2. »osłona końskiej nogi, zakładana w celach leczniczych«: Natłucz świeżych raków ze lnianem nasieniem, a z miodem przaśnym, uczyńże koniowi bót skórzany, a włóż te materyą weń, i obuj. DorHipTur 233. Suchą rzepę wárzyc z sadłem wieprzowym, y buty na to zrobiwszy, áby w tey stał máteryey ciepło przez dwie Niedzieli odmięniáiąc, od rogu zápalenia koń będzie wolny. HaurEk 50. Swieżych nátłuc rákow, y z lniánym zámięszáć násięniem y z miodem prásnym, vczyniwszy bot koniowi skurzány nálawszy wen tey máteryey po wybrániu rogu koniá z tym obuc. HaurEk 50.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: boty chłopskie (sz. zm.): Pauerschuch chłopskie boty pero. KusWeg H4. Pero, nis Botÿ chlopskie, kurpie. SłowPolŁac 103.
Związki frazeologiczne: do kogo popalić boty: ◆ komu ukować buty »działać podstępnie, intrygować«: Anton zas od swych przed zaczęciem woyny, Pod Brundusium z rządu był wyzuty; Cesarz, gdyby nie był na wielu hoyny Teszby mu byli ukowali buty. ChrośKon 307.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Trze Bábie ná boty. RysProv Iv.
# Użycia metajęzykowe: # Nomina [...] borys bot brzuch buzdygan ceber [...] habent genitivum in a. WojnaInst 28-29 # Quae desinunt in t, (exceptis knot, kogut, kot, kwiát, kwit, list, młot, most,) faciunt diminutiva in ik; ut chrost chrościk, bot bocik, okręt okręcik, drot drocik, dyáment dyámencik etc. WojnaInst 58
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autor: WM



ZALĄŻEK ARTYKUŁU HASŁOWEGO Data ostatniej modyfikacji: 28.04.2010
BÓT
Słowniki:
nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: post 1616
Znaczenia:
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: bóty chłopskie grube: Bóty chłopskie grube/ vide Kurpie. Kn 42.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Koń bossy ná lod/ Bot dziuráwy ná błoto/ Tępa siekierá ná drwá Niebespieczni są. ŻabPol B1.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorka:


BUT patrz BOT