Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lp M. chałupka; D. chałupki; C. chałupce; B. chałupkę; N. chałupką; Ms. chałupcze // chałupce; ~ lm M. chałupki; D. chałupek; B. chałupki; N. chałupkami; Ms. chałupkach

Znaczenia:

1. »mały, nędzny domek, zamieszkany zwykle przez ludzi niskiego stanu, także namiot, szałas albo mała budka o przeznaczeniu gospodarskim; dom w ogóle, jakikolwiek budynek, budowla«: Przy cerkwi, nieżadnie wymurowanej, obwiedziono murem gromadę [...] chałupek drewnianych. NiemPam 261-262. Nad brzegiem, gdzie monarcha rzek wysokie rogi Wałów pienistych wznosi nie bez wielkiej trwogi Kraju, co z jednę stronę wkoło chałupkami, A z drugą otoczony kołem bagniskami, Przydzie czas rączem krokiem, przydą z niem i lata, Iż tam sławniejsze miasto u wszystkiego świata, Sławniejsze z przedniejszych miast stanie. ArKochOrlCz III 87. Cháłupká/ Gurgustiolum [...] Casula [...]. Kn 63. Zęnie swey kupieł [Jan Bębnowski] chałupkę bez rol w tych Jadownikach. TrepNekLib 25. Tacy teraz są Indianie Brasilianie y inni na nowym swiecie ktorzy [...] nie tylo fortec y zamkow, ale ledwo Chałupki, albo kucze, budki podłe maią. NarArch 34. Wieś Lipienko [...] we trzech zaś chałupkach mieszkają, w jednej krawiec, w drugiej kowal, w trzeciej rybak. OpisKról 437. Grzegorz Wąsik przedaje swoją część, to jest łąki ćwierć za rzeką [...] i z chałupką, co jest na [na]wsiu, ze wszystkim, co należy do tej ćwierci łąki. ActScabVet 160-161. Ten Prokopczak ma zymowisko [...] v Sopka w chałupcze. AktaMusz 32. LOGE [...] PETITE LOGE. Casula, ae, f. Tuguriolum, li, neut. Plin. CHAŁUPKA. DanKolaDyk II, 209. MAISONETTE ou Loge à Berger [...] CHAŁUPKA Buda owczarska. DanKolaDyk I, 223. Blisko Ieruzálem Miasteczko było IERYCHO [...] (teráz o kilku chałupkach wioska). ChmielAteny II 573. Zá coż ich [pszczół] prace zábráć, porwáć, burzyć, Ná koniec z ciásney chałupki wykurżyć? DrużZbiór 320.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ chałupka zagrodnicza (sz. zm.): Wchodząc ode dworu na wieś chałupka zagrodnicza pusta. InwKal I 427. Zagrodnicze chałupki 2 puste w ścianach i kominach, dachu reparacyi potrzebują. InwKal I 604. ▲ chałupka Boża: Polazłem do tego kościoła. Wciornek z gliny, a mlekiem zewsząd pomazany, pstrymi płachetkami ściany obito, rozmaitymi rogoskami i guńkami ławy obesłano - owo jednym słowem przystojna chałupka Boza. BarMazBad 273. ▲ chałupka chłopska: Mieszkał [Choręski] z tą żoną w chałupce chłopskiej w Chomeranicach. TrepNekLibDworz 122. ▲ chałupka dzwonnikowa: Tam [...] się był skrył w komzy, w chałupce dzwonnikowey [Domicjan, syn cesarza Wespazjana]. PotPrzyp 15. ▲ chałupka kmieca: Chałupka kmieca, w której mieszka p. Popławski, reparacyi potrzebuje. InwKal I 398.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Zá czásem z máłego początku/ podłych cháłupek/ szerokie y bogáte Miásta rostą. GostSpos b4.

2. »własny dom, własne miejsce zamieszkania«: A iá iako Graekowie po zburzoney Troiey/ Nie leniwo náwrocę ku cháłupce moiey. Kędyć będę wyliczáł/ trudy y niespáne Nocy/ y dni w-sprzykrzonym Szyszaku przetrwáne. KochProżnLir 183.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kto nigdzié nié bywał/ swoię cháłupkę napiękniéyszą być rozumie. KnAd 390. ● Wolno dupce/ w swoiey cháłupce. RysProv 6.

3.w lm »stan chłopski«: Pospolite złe, iáko powietrze, nieznákomito idzie, od cháłupek, do ostrożnych w krada się Páłácow, od mnieyszych, wdziera się do większych. FredPrzysł E4v.

4. »dużych rozmiarów naczynie do gotowania, garnek, kocioł«: Cháłupká/ [...] Cucuma [...] vide Kocieł. Kn 63.

# Użycia metajęzykowe: # Nomina g. f. si terminentur in a, formant diminutiva, a mutando in ka; ut [...] cháłupá cháłupká, chmurá chmurká, misá miská. WojnaInst 59