Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BATALIA, BATALLIA, *BATTALIA

Słowniki:
T, L (XVII), SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI, Kn nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1601-1620

Formy: lp M. batalia // battalia; D. bataliej // battaliej; batalii; B. batalią // batallią; batalię; batalio; N. batalią; Ms. batalii; bataliej; ~ lm M. batalie; D. batalii; B. batalie; Ms. bataliach

Etymologia: <wł. battaglia; fr. battaille>

Znaczenia:

1. »zbrojne starcie wrogich wojsk, bitwa, bój, potyczka; także dzieło przedstawiające scenę bitewną«: Ta Batalia była pod Kłuszynem. MasDiar 45. Prezęntowałes się w bataliach o iak to straszne rzeczy [na] chłopa Slepego w Szyku zogolonemi wąsami Szeroką Fioletową Sutanną. Szkapę y zogonem okrywaiącego. PasPam 192v. Lubomirski [...] Sam w srzodku Battaliey męznie się postawił Z dwonastą Falkonetow dwonastofuntowych. DrobOpow 114. Obicia.[...] Obicia szpalerowego przedniego, mieyscami ze złotem na którym batalie [...] sztuk ośm. InwWilan 56. Na batalii pod Kryczborkiem przeciw Moskwie i Litwie byłem. ZawiszaPam 27. Krol Szwedzki po wygraney Batalii przysłał do Rzptey z Kontestacyą i roznemi Publicznemi skryptami głosił, że iest Protektorem nie Nieprzyiacielem Rzptey. OtwFDzieje 69. Wojewoda kijowski już w nocy wrócił się do namiotów swoich, nie wiedząc, że batalia do końca przegrana. OtwFDziejeCzech 106. Pierwsza Batalia Zaszła pod Granson w Helwecyi albo Ziemi Szwaycarskiey R. 1476 Gdzie karol wszytkie Bogactwa Swoje Stracił. IntrHist 199. Powtorzywszy batalio z niewielo swojch zabity iest pod Warną [Władysław III Warneńczyk]. MikSil 253. DĄBROWA [...] Z tych był Tomasz Dąbrowa Rotmistrz dwoch set Usaryi pod Weisteinem 1604, gdzie Litwa wygrała batalią. NiesKor II 133. Taż nauka [taktyka] podáie sposob szykowania woyska do batálii. BystrzInfTak L2. Krzykiem się niezmiernym animuią do batalii [Tatarzy]. ChmielAteny II 449. Kopersztychy: [...] Batalia cara moskiewskiego pod Półtawą ze Szwedami, w blejtramkach, sub No 52. ZamLaszGęb 45. Wygrał 47. Batalii znacznych, pomnieyszych niezliczoną moc [Bolesław Krzywousty]. ŁubHist 21.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ formalna batalia (sz. zm.): Woysko Saskie Krola Imci Polskiego Augusta, ź Woyskiem Szwedzkiem pod Kijami wWoiewodztwie Sendomirskim, zszedłszy się Batalią formalną dali sobie Woyska. DrobTuszInf 63. Około Szopy stoiąc ledwie do formalney batalii między wojewodztwami nie przyszło, i zabito tam Szlachcica Wojewodztwa Sieradzkiego. OtwFDzieje 5. ▲ generalna batalia (sz. zm.): Chciał [Szwed] dac naszym generalną batalią ale nasi tego niesłuchali, tylko go Podiazdami szarpali. HistBun 39. 5 Augusti batalią genaralną pod Kryczborkiem w Kurlandyi wygraliśmy nad Moskwą i Litwą. ZawiszaPam 120. ▲ batalia lądowa: Obraz pomierny, z ekspressją batalii lądowej. InwObrazŻółkGęb 183. ▲ wodna batalia: Chcąc daley rosprzestrzenić granice krolestwa z Sywardem Danij Krolem wodną zwiodł batalią [Wisimir, syn Lecha]. MikSil 233v. ▲ bić batalię: Że się jednak zanosiło, żeśmy mieli bić batalię, zatrzymałem się, prosząc przecię zaraz po potrzebie o permisję. SobJListy 132. ▲ dać batalią (komuś): 21 Maii jp. hetman podjazdem z wyborem ludu 3000 chodził na samego generała Golcza, któremu dał batalią pod Nakwaszą w 5000 jazdy będącemu. ZawiszaPam 145. Tegoż czasu pod Warszawą na początku téj rady generał Niroth dał batalią sasom i polakom, [...], była ta batalia między Wolą a Warszawą. ZawiszaPam 234. Gdy Piotr Aragonski Karola wyzwał na poiedynek y on do Burdigali Na Mieysce od Piotra naznaczone iechał Syn Karola tym czasem takze Karol Xiąze Saternitańskie nad Wolą Oycowską dał Batalyią na Wodzie okrętami. HistŚwież 33. Zastąpił mu [Conradinusowi] Woyskiem Karol y dawszy sobie batalią [...] niemieckie Woysko zbił. HistŚwież 123. Król August [...] ociągał się jeszcze niechcąc dać batalii. OtwFDziejeCzech 105. ▲ batalią wydać komuś: Pudicus [...] zebrał Woysko i batalią wydał Jadzwingom, których wcale zniósł. ŁubHist 33. ▲ zwieść batalią z kimś: Chcąc daley rosprzestrzenić granice krolestwa z Sywardem Danij Krolem wodną zwiodł batalią [Wisimir, syn Lecha]. MikSil 233v.

◼ Przenośnie: ◼ Ta, [Matka Boska] ktora słowo zrodziła przedwieczne, Ktora jest straszna, jako batalia Pogańskim ufcom, niech od was odbija [szwanki]. TrembWierszeWir II 280.

2.wojsk. »wojskowa jednostka taktyczna piechoty, batalion, albo wojsko w ogóle; rodzaj szyku wojskowego«: Wracam się dodalszego procederu Woyska Kturesię zagoniły Iak wsiedli rozerwawszy namoskwe aotym niewiemy Isz Mosk[wa] nabataliią naszą wsiadła taksię dywizyi Ie[g]oMsi Pana Sapiehy niepofortuniło. PoczOdlPam 23. Poszło Woysko nasze pod Nieprzyiaciela Niemiecka Batalia za nimi w trop. PasPam 265v. Sam tedy rozsądek kazał mieć podział wojska, które w piechocie batallonami, w kawaleryjej skwadronami nauka wojenna nazwała, a te we trzy linije albo filary, to jest awangardyją, batalliją i rezerwę zwyczajnie dzielą się. LubSArtDąb 13. Drudzy [mają to sobie za maksymę] zaś średnią [filatę wojska], to jest batalliją jako najmocniej ubezpieczyć. LubSArtDąb 14. Iuz się nas Szwedzi Spodziwali, gdzie wyszło Szwedow zkrakowa na błonie pod gorę nazwaną rękawkę kilka Tysięcy tak piechot iako y Raytaryey zHarmatami y Sztukami Woiennemi zgoła z całą Batalią wyszli y formalne dali Pole. DrobTuszInf 7.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ ognista batalia: Jako nieśmiertelnej chwały godne te pułki, bo długo impet szwedzki z wielką szkodą wytrzymywały, a potem kiedy już zewsząd ognistą szwedzką ogarnieni zostali batalią, radzi nieradzi tył ku Wieprzowi podać musieli. JemPam 175. ▲ batalia piechotna: Drągami i spisami nakoło każda batalija piechotna opasała się szeregami zwyczajnymi w przód pikiniera postawiwszy, dość wytrzymywali z ogniem natarcie naszych bezpieczni od rozerwania. ŁośPam 101. ▲ Śrzednia batalia: Filata. [...]. corps, partie de l’ armée. § woysko dzieli się na trzy filaty albo linie. [...] śrzednia filata albo batalia. [...]. corps de bataille. T III 339. ▲ zwykła batalia: Gdy Woyska staną w zwykłej bataliiey Ia niewygodzę swoiey fantazyiey Więc cięszko westchnąc y zapłakac cale, Na cię wspomniawszy moy Dereszu VALE. PasPam 51. ▲ iść batalią (sz. zm.): Czambułów jeszcze żadnych nie rozpuszczali, tylko idą bataliją. Owa zgoła coś dziwnego ten nieprzyjaciel intendit. ZałRelSar 369. Po dwie mili na dzień bataliją szli [Tatarzy]. ZałRelSar 372. ▲ w batalii stać: Działo Pułkartonie wzieli [żołnierze moskiewscy] zaniesprawą Naszych wbataliy Iazdy stoiącey. PoczOdlPam 23. ▲ stanąć w bataliej: Gdy Woyska staną w zwykłey bataliiey Ia niewygodzę swoiey fantazyiey. PasPam 51. ▲ bataliją ustępować: Szeremet długo z Woyskiem Swoim od Lubara Batalią ustępuiąc, na koniec okopac się musieli pod Czudnowem. DrobTuszInf 9. ▲ nastąpić batalią na co: Tandem gdy już nobilitas uprzykrzyła sobie incommoda zimy, okrzyknąwszy pryncypałów, aby albo się zgodzili, albo nastąpili batalią na wojsko w. księstwa litewskiego. ZawiszaPam 201.

◼ Przenośnie: ◼ BATTALIJA ALBO SZYK WOJSKA PRZECIW LUBOMIRSKIEMU, MARSZAŁKOWI KORONNEMU [tytuł wiersza]. BatRokLub 115. ◼ Rusznę ksiegi wielkie y malę [...] 1 O Meluzynię, 1 Bataliie muzyczne. [tytuł książki?] SzumInw 72-74.