Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »odnoszący się do budowy, budownictwa, budowania; będący wytworem kunsztu architektonicznego, zbudowany«: Szynwagá/ budownicze ábo stolárskie naczynie do ustáwiánia prosto ku górzé roboty/ iést iáko T Łácinskie wersáłowe wywrocone tak ┴ á sznurék od góry z-ołowem wisi. Libella [...]. Kn 1130. A záczynáiąc ten Budowniczy dyskurs, w przod mowić trzebá. De situ, to iest, o mieyscu y położeniu sposobnym Budynkow. NaukaBud 5-6. Zkońcyłem náuke budowniczą, w ktorey máło słow potrzebá y dyscursu, ále ráczey ábrysu y wizerunku. NaukaBud 31. Trojańskie mury [...] Apollo bezbrody Wiązał i lepił z budowniczej rady Gruzu gromady. MorszAUtwKuk 72. Architekt polski [...] Przestrogi budownicze od Fundamentow, aż do dáchow oznáymuie. SolGeom I 288. O Fortyfikácyi. Y o inszych trudnościách Budowniczych. Do Druku Podany. SolArch I. [Mówi Jakub do Boga] Ty morza w iednę zebrawszy głębinę Ogrodziłeś ie brzegiem budowniczem, Ze lub ie Austry wzburzaią lub noty, Pokiś roskazał wybiegaią poty. ChrośJóz1745 P7v. Budowniczego konsztu, álbo Architecturam Militarem przeiął Swiat z IASKUŁEK gniazdá lepiących. ChmielAteny1755 I 521. Budownicza náuká/ Architectura [...] Baukunst. DasHünDict Ppiijv.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ kluba budownicza: ▲ prasa budownicza: ▲ szperunk budowniczy: ▲ śruba budownicza:

2. »odnoszący się do urzędnika sprawującego dozór gmachów, miejsc publicznych w mieście i fortyfikacji miejskich«: Budowniczy/ Aedilitius, a, um. Des Baumeisters. DasHünDict Ppiijv.

BUDOWNICZY
w funkcji rzeczownika

Formy:

Znaczenia:

1. »twórca budowli, ten, który buduje, architekt«: Ieden wielki Architekt ábo budownicy [...] nápisał. WargRzym 51. Ná wieżę szedł [król] ktorą vczony Ták budowniczy przy bramie postáwił/ ze z niey ná wszystkie widáć beło strony. TasKochGoff 58. Tego Instrumentu [wagi do wyważania linii horyzontalnych] uzywanie [...] iest zwyczayne wszytkim Budowniczym y cieslowi namnieyszemu. NarArch 61. I ia to vczynić każę [przełożyć na język polski dzieło Jakuba Orgnoli], nie tylko dla budowniczych, ále y dla stolarzow, szynczerczow. Ktorzy tych miernie vmieraiąc y niezáchowáiąc, bárzo wielkie błędy w woich robotách popełniáią. NaukaBud 22. Cháldeyskiey [...] wieży, ktorą się zmieszáły Narody, budowniczych wnuku pozostáły! Zły stárcze! DamKuligKról 237. Koło z łopátkámi w też się stronę obráca w ktorą koło R: záczym niechay budowniczy tákiego Wiátraka, náwroci skrzydeł, aby się w też stronę obrácáły w ktorą koło z łopátkámi. SolArch 97. Przydzie mi iáko widze náśládowáć owych budowniczych, ktorzy wystawiáiąc wspaniáłą fabrykę [...] wymálowáć zwykli wizerunek roboty swoiey. DanOstSwada II, 76. Budowniczy/ mistrz w Budowaniu/ Architector, oris, Architectus [...] Antistes [...] Antistor [...] Materiarius, ij. g. m. ein Bawmeister/ Werkmeister/ Zimmermann/ Holzbawer zu einem Gebäw. DasHünDict Ppiijv.

◼ Przenośnie: ◼ Posyła Bog robotniki swoie/ ktore rozmáicie zowie pismo ś. [...] zowie ich Zołnierzámi/ Winogrodnikámi/ Pástyrzámi/ Woły/ Oraczámi/ Młoczącymi/ Sieiącymi/ y Budowniczemi Kościołá. BirkOboz 62. ◼ Co głowa to inaczey: wszyscy, wszyscy roznie Ze ziemię iak pieczenią obrocą na roznie Słonce w Mecie posadzą: lecz gdziesz się doliczy Rozum ludzki: sam mądry: spraw twych budowniczy. PotWoj 173. ◼ [Pisze św. Paweł] Iako mądry Architekt założyłem fundament [...] przez fundament struktury, rozumie się wiara w Iezusa Chrystusa y iego prawo [...] Przez budowniczych rozumieią się Koryntczykowie, do ktorych list pisany od Pawła. BystrzInfGeogr B1v.

2. »urzędnik sprawujący dozór gmachów, miejsc publicznych w mieście i fortyfikacji miejskich, także kontrolujący prawidłowość miar i wag; w starożytnym Rzymie również godność tytularna, uprawniająca do zasiadania w senacie«: Kmotrami [na chrzcie syna] beli Ie[g]om P. Paweł Podchocimski. Horodniczy i budowniczy Wilenski. Pan Thomas Gibel. VorLetSkarb 137. E'DILE [...] BUDOWNICZY urząd u Rzymian ktorego powinność była mieć dozor o Fabrykach wszystkich publicznych, świętych y świeckich, y o dobrym porządku pospolitym w mieście iáko też o widokach y igrzyskach publicznych u nás Burgrabiowie. DanKolaDyk I, 491. AEdiles, aliàs Budowniczych, á tych iest trzech, ktorym incumbit docierać Bibliopolow, Mostow, studni, Przepráw, przestrzegać, konserwować, reparować [ma Wenecja]. ChmielAteny II 190. URZĘDY Ziemskie postanowione konstytucyą Anni 1611. [...] Mostowniczowie, Budowniczowie są perpetui Seymikow Directores. Iest ich 12 [na Litwie]. ChmielAteny II 402-403. Teodozyusz młodszy Cesarz Cyrusá Pannopolistę uczynił Kommendantem Miastá, á bardziey Budowniczym, ktory in spatio 60. dni mur trzeci dał od Morza, zá co gdy Cyrusa ná publicznych theatrách enkomizowáli Obywátele z aklámacyą táką: Constantinus Urbem condidit, Cyrus renovavit. ChmielAteny II 458.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ budowniczy królewski: Dwoch Szrob siłá iest przedziwna: ták że nimiey Cieśle budynki podnoszą: y w Roku 1686, Sławny Piotr Bebor, Budowniczy Krolewski, całą Wieżą Ratuszną Krakowską [...] wyniosł z sześcią pomocnikow. SolArch 13. ▲ budowniczy miejski: Lunar/ v. Budowniczy miéyski. Kn 374. ▲ budowniczy gminny: E'DILE [...] Byli tákże insi Budowniczy gminni ktorych obierano z gminu pospolitego, y ktorych urząd był doglądać miar y wagi. DanKolaDyk I, 491. ▲ budowniczy krzesłowy »budowniczy, urzędnik rzymski mający zagwarantowane miejsce na krześle w senacie«: E'DILE [...] Byli u Rzymian Budowniczy krzesłowi bo mieli prawo zásiadać w krzesłach z słoniowey kości z drugie,mi urzędnikami wyższemi w Senacie. DanKolaDyk I, 491. ▲ budowniczy publiczny: Budowniczego publicznego vrząd/ Lunárstwo/ Aedilitas: aedilitium munus, Cicer. Cura aedium sacrarum & priuatarum [...]. Kn 51. ▲ budowniczy Rzeczypospolitej: Budowniczy subst. Rzéczypospolitey/ kroléwski/ miéyski/ Lunár. Aedilis [...] Fabricarum Tribunus [...] Publicus [...] Aedilis plebis [...]. Kn 51.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]