Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »niezagrożenie, nienaruszalność; spokój«: Twoja siostra Panie Starosta sanocki z ojcem twem żywi i jużeśmy też bezpieczeństwo ich obwarowali. NiemPam 90. Béspiéczeństwo/ béspiéczność/ wolność od niébéspiéczeństwá/ Securitas. Kn 20. Panowie Posłowie powiedzieli im [bojarom] ze chcą do Krola JE[g]oMci gonca wyprawic do ktorego Przystawa potrzeba aby go dla bespieczenstwa do granic prowadził. PiasRel 53. Iuż trudno ná godność ábo urząd wysoki wstąpiwszy swe[go] wczásu przestrzegáć/ trzebá záwsze myślić iákoby wszyscy w pokoiu y w bespieczeństwie żyli. StarKaz II, 515. Tak nadgrodzieła by się ta zywnosc obficie Wydana Zołnierzowi gdyby sie obrona A przy tym bespieczenstwem granic zapłacieła. OpalKSat 113. J.K.M. […] nie tylko czujnie, ostrożnie i opatrznie wszelkie tej R.P. dobra i bezpieczeństwo upatruje i onem zabiega. AktaKrak II/2 455. Naprzod ma Ingenier ziachawszy z kilką chorągwi dla bespieczenstwa ludzi albo z Całym Pułkiem dobrym zCognoscowac mieysce. NarArch 113. Powiát Tokáyski był zrázu w wielkim stráchu/ ále w lepszym teraz zostawa bespieczeństwie. MerkPol 140. Ná pospolite cáłey Oyczyzny, y w niey káżdego bespieczeństwo, ná Przodkow swych, y nástępcow nieśmiertelność pámietáć Wm.MM.Pánowie macie. LubJMan 95. Za bespieczeństwo zdrowia tego Kielbasy i budowania […] aby go niepotkało czo od Matysa Ponurka, ręczeli Grebel Woicziech y Matisz Ptaskowsky. KsPtaszUl I, 585. Wolno Wmci M.M. Pánu według woli y upodobánia swego wszelákiego záżywać wczasu y bespieczenstwa [w naszym domu]. DobrPol I, 42. R. 1688 wenetowie owę Fortecę wyborną Negroponte, od ktorey bespieczeństwo y konserwacya wszytkich dotychczas podbitych y zawojowanych mieysc Zawisła oblegli. IntrHist 153. Prawo 1717 iest wielkiey importancyi, iakiem miał honor W.Panu iuż mowić, bo Wolności naywiększe bezpieczeństwo na nim zawisło. KonSRoz 45. Myślę sobie, że nie masz tego wieśniaka, żeby swey cháty nie ogrodził dla bespieczeństwa swego. LeszczStGłos 100. Gospodarze mieć mają ten porządek, żeby kolejną straż w nocy odprawowali żeby gospodarzom było wszelkie bezpieczeństwo od ognia, złodzieja, najazdu. OrdPoznKutrz 276. Odtąd postanowiono żeby koronacye w Krakowie się odprawiały nie w Gnieznie, dla bespieczeństwa obronnieyszego mieysca. ŁubHist 40. Bespieczeństwo, Bezpieczeństwo. Bespieczność, Bezpieczność. 1) Sicherheit. [...] 1) sùreté, sécutité. [...] § 1) bezpieczeństwo w krolestwie skarb naywiększy; gdzie bezpieczności niemasz, tam, choć w obfitości, przebywać przykro. T III 33.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Łácno śmiélé mowić w béspiéczeństwié. KnAd 413.

◼ Przenośnie: ◼ Kto płynie przez to morze [tego świata] ma płynąć wciąż/ áby iáko nayprędzey przepłynął/ y stánął w porcie bespieczeństwá niebieskiego. StarKaz II, 456.

2. »pewność, niezawodność«: Nie poruszeni żadnej śmierci strachem, O to tylko prosili [Petyhorcy], aby jednym machem Dusze z nich wystraszono, a śmiertelnym ciele Nie dano się im bawić, męczyć wiele. Takie ich bezpieczeństwo było i na kraju Życia, tak rozumieli, że prosto do raju Iść mieli, którzykolwiek w tej wojnie polegli! ZimBSiel 170. Rozumiem że przy takim postánowieniu, widzielibysmy w propozycyi porządek, w deliberácyi rozsądek, w decyzyi łatwość, w exekucyi bespieczeństwo. LeszczStGłos 85.

3. »śmiałość, odwaga, zuchwalstwo, brawura«: Obacz wrotách świętych bráctwá/ Znay Boskie powinowáctwá/ Krolestwo iest służyć Bogu/ Strzegąc sie złego nałogu. Zmylkłyć sprosne bespieczeństwá Z obrzydą y twe przeklectwá/ Spadły roie heretyckie/ Ożyły czci Kátolickie. JurkPieś B2. Zawzięło się niemniej szkodliwe bezpieczeństwo, pod którem ludzie prawa i zwierzchność pominąwszy, za przyczynami krzywd prywatnych wojska na się zbierając bitwy walne zwodzić poczynają. AktaPozn I/1 274. Kiedy kapitan obaczył, że to był królewic, z którym on tak bezpiecznie sobie w gospodzie poczynał, […] potém upadł do nóg królewicowi jmci, prosząc, aby mu bezpieczeństwo jego odpuścił. PacOb 17. A gdy się oni [Piotr i Jan] modlili/ zátrząsnęło się ono miejsce/ ná ktorym byli zgromádzeni: y nápełnieni są wszyscy Duchem Swiętym/ y mowili słowo Boże z bespieczeństwem. BG Tt Dz IV , 31. Béspiéczeństwo/ prézencyia/ Confidentia […] Tum quae eius confidentia est? […] Vide quo vultu, qua confidentia dicit! ╣ Animi praesentia […] Praesens animus […] Acer & praesens animus […] animus terrore liber […] vicinum Smiáłość/ Wolność. Kn 20. Ani z to bespieczeństwá Delphinowie máią/ Aby się y nád wody wykázowáć mieli/ Y záżywáć powietrza zwyczáynego śmieli. OvOtwWPrzem 65. Wy przeciw tęmu [potędze szwedzkiej] […] iednę Fortece Malenką iakas, iako Kurnik iaki Myslicie przywieść do odwagi taki, Żeby iey niedáć? co zábespieczenstwo? Iaká Vwaga, iakie prozne męstwo? OblJasGór 55v. O nader srogie raczy bespieczenstwo głupie, Do tey li Robakowi, y marney skorupie, Odwagi: do tey przyszło Smiałosci y buty Ze zBogiem, y Stworcą Swym, wstepuie w disputy. PotPer 17v. Będzie miał drugi ánimusz dobry, serce wielkie, zda się […] że iest nie ustrászony, áż on przyidzie przed Monárchę, stánie przed známienitym Iegomością, áliści on truchleie, beśpieczeństwo tráci. MłodzKaz IV, 368. Nieomylney jestem nádzieje/ że Wm. Moj M.Pan tey mojey Licencyey (bespieczenstwu) ktora z nieugászoney gorącości/ przeświętną Osobę Wm.M.M. Páná widzieć […] pochodzi/ wybaczyć […] zechcesz. DobrPol I, 106. Lecz ia dla niecnot moich y szaleństwá Wrocić do ciebie nie mam bespieczeństwá [mówi autor do Boga]. ChrośZbiór G4v. Bespieczeństwo, Bezpieczeństwo. Bespieczność, Bezpieczność. [...] 2) Vertrauen, Freyheit die man sich nimmt. [...] 2) assurance; liberté, qu'on prend. [...] 2) zkąd się bezpieczeństwo wzięło do mnie przychodzić; upraszam abyś mi tę bezpieczność zganić nie raczył. T III 33.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wziąć bezpieczeństwo »nabrać odwagi«: Ozyła Moskwa y wzięła znowu smiałość y bespieczenstwo. MarchŚcibHist 37. ◆ bezpieczeństwo ganić czyjeś »dawać komu nauczkę«: Kwintyjus […] Sabińczyków bezpieczeństwo gani, A jarzmo, które pozdejmował wołom, Na karki kładzie swym nieprzyjaciołom. MorszAUtwKuk 118. ◆ zganić bezpieczeństwo (czyjeś), zganić bezpieczeństwo (komuś) (sz. zm.) »poskromić kogo, dać komu nauczkę«: Tak wdumie swey Ufundowali [wojsko moskiewskie] zezaraz nas zniesc y Oboz opanowac przeszedłszy lasem blisko wystrzelac Obiecywali sobie […] Ieden indzenier Pułkownik tak hardzie kazał rozumieiąc zetaki Las iest podObozem Iako Oni zostawili Coich Omyliło y tego samego herszta Wzięto pierszego dnia […] zac[o] niech chwała naywyszemu Bogu będzie zewpierszym terminie zganiono bezpieczenstwo onitak a Pan Bog inaczey. PoczOdlPam 34. On [Bóg] nam sam Hetmanieł OnPoganstwu tak harde, bespieczenstwo zganieł. PotWoj 208. Większa ich [Tatarów] jeszcze przybyła potęga, z którą postąpili pod szyk nasz. Aby tedy im było te pierwsze zganić bezpieczeństwo, potkała się z nimi część wojska naszego. SobJListy 468. Miałem trochę biedy z weturynami, ale nas gubernator pomiarkował i zganił bezpieczeństwo chłopów. ZawiszaPam 86.

4. »lekkomyślność, niedbałość«: Chorągiew P. Stárosty Sądec: piechotna/ ktora broniłá wody v mostu zamkowego/ ztey strony gdzie szance p. Marszałkowe przez złe położenie szancow/ niepilność Rotmistrzá y poruczniká/ y bespieczenstwo piechoty/ Moskwa skradszy sie mimo most/ máiąc ante signanem Węgrzyná/ ktory dawno w Moskwi osiadł/ vkrádli/ postrzeliwszy chorążego ktory ná padł ná nie odbiiáiąc ią/ y háyduká zábili ktory był chorągiew porwał [.] BielDiar Bijv. Wypisowałem […] o brzytkiem pijanstwie Kazanowskie[go] y bespieczenstwie głupiem ze połoziwszy się na łozu Krolowicowe[m] […] ono wszystko brzytkiemi womitami swoiemi poplugawył. OssJŻyw 32v. Ulisses odCirce przestrzezony zakazał towarzyszomswoim zeby tych owiec nie tykali […] ale […] zabili kilkanascie, sztuk […] I poiedli zwłaszcza kiedy im Eurylochus […] pobłazył, przypłacili tedy wszyscy onego bezpieczenstwa, bo rozbici nawałnoscią Morską do iednego potonęli. PotPrzyp 8. W kupę zebrani niebiescy bogowie I z boginiami wespoł, piękne koło Zasiadszy sobie w lubej kompaniej, Niebieski bankiet zaczęli wesoło, Nektaru ani skąpiąc ambroziej. Wszytkie powagi i swe dostojeństwa W tak dobrej myśli złożyli na stronę. I mały z większym zażył bezpieczeństwa, Ani tam dbano na złotą koronę Ani na srogi piorunu Jowiszowy, Ale jak za brat z nim bogowie mniejszy. MorszZWierszeWir I 460.