Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BEZPIECZNIE || BEZPIECZNO, BEŚPIECZNIE

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: st. równy beśpiecznie // bezpiecznie; bezpieczno; ~ st. wyższy beśpieczniej // bezpieczniej; ~ st. najwyższy nabezpieczniej // najbezpieczniej

Znaczenia:

1. »bez zagrożenia, bez szwanku, bez szkody; ufnie, bez obawy«: Pędząc ich [konie] do wody/ nie iest bespieczno bo ná gołoledzi rady padaią/ a obráżáią się. PienHip 9. Béspiécznié […] z vfnością/ Confidenter. Kn 20. Nabespieczniey sobie nie vfáć/ ále się záwsze do rády mądrych Doktorow vciekáć. PetrJWod 37. Zygmunt pierwszy Zwykł był mawiac ze VSwych poddanych nałonie Bespiecznie odpoczywac y wyspac sie moze. OpalKSat 53. Chorym [ryba] poráwa nieprzyiazna/ zdrowym często ic záżywáć nie bárzo bespieczno. HercBan 36. Za Boską sprawą pod mur przypłyniemy I tak u portu bezpiecznie staniemy. BorzNaw 203. Kiedy minuty przypisane stopniom, niedochodżą liczby 30. możesz ich bespiecznie poniecháć. SolGeom III 28. Chcesz, áby pielgrzymowie beśpiecznie pielgrzymowáli, weś kámień názwány Iácynth. AlbSekr 263. Im kto beśpieczniej żyje, tym iest weselszy, y spokoynieyszego ánimuszu. AndPiekBoh 143. Lepiey zmaczawszy prześcierádło, obwinąć w nie chorego, nie nákrywáiąc, lecz y to nie bárdzo bespieczno dla nagłego iakiego pároxyzmu. PromMed 99. Ze Zaś tak francuzow jako y Niemcow miał [król angielski Ryszard] w przyjazni nadwerężonych, Więc niewiedział jakimby Sposobem bespiecznie te drogi przebyć. IntrHist 76. Iáko bespiecznie stąpáć máią nogi, ieżeli niebo ciemne á dołow pełno. DanOstSwada V, 5.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ na bezpieczno: Pisałem do Arędarza Złotnika Swoią ręką aby się fundował w Łoiowie nabespieczno upewniaiąc go Swoią Protekcyą. SapADiar 97.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Bespiecznie myszy biegáią/ gdy Kotá domá nie máią. RysProv I, 3. ● Bo jeśli chcesz w swym stanie zawsze żyć bezpiecznie: Równy z równym bierz przyjaźń, a trzymaj statecznie! VerdBłażSet 19. ● (war.) od przysł.: Bespiecznie myszy biegáią/ gdy Kotá domá nie máią. RysProv I, 3. ● Kto ma mniey/ ma bespieczniey. RysProv VI, 7. ● Ná wilká okrzyk/ á wroná świnię béspiécznié skubié. KnAd 314. ● Lądem ábo ná lądzié béspiéczniey/ péwniey/ niż ná lédzié. KnAd 415. ● Lépiey béspiécznié niż serdécznié. KnAd 436. ● Béspiéczniey/ ciszey zá murem. KnAd 1062.

2. »pewnie, niezawodnie, skutecznie«: Prawdá y wstyd w bráctwie dawnym Niech bespiecznie w polu sławnym Rząd sporządzą/ złość vmiotą/ By ożyłá dobroć zcnotą. JurkPieś B3. Beśpieczniey widzę bestiy leśnych pieczy/ A niż obłudzie ufáć się człowieczy. TwarSDaf 102. Nieumieiętnych náuczycie bespiecznie. KorRoz 110. Mogę w tym bezpiecznie asekurować, że się bić będą [żołnierze]. SobJListy 71. Tym winem uleczyć możesz bespiecznie Kwártánę choćby y zástárzáłą. PromMed 5. Iuż lat siedm przeminęło, iáko niemiáłám o niem żádney wiádomości, áni listu, áni czego tákiego, y dla tego bespiecznie trzymámy że nie żyie [mąż]. TylkStrom 95. Bespieczniey káżdą chorobę ziołámi Uleczyć może niż Pánáceámi [ten, kto stosuje zioła]. VadeMed A2-b.

3. »śmiało, odważnie, zuchwale, bezczelnie; o wypowiadaniu się: otwarcie, wprost«: Uczuwszy, iż choroba w nim moc brała, bezpiecznie mówił o śmierci swojej [Jan Abramowicz]. OrAbNad 238. Ale gdy sie w dálszey deliberáciey rzecz z słowy stosowáłá/ dziwowáć się I. k. m. przyszło/ y ich M. Pánom Senatorom/ y wszystkim co lubo czytáli/ lubo słucháli poselstwá tego, czemu ták zuchwáła y ostra rzecz z łágodnemi słowy pomieszána. Czemu poddánstwo y tá ofiárowána wiárá ważyły sie ná páná swego ták bespiecznie rzucić. BielDiar Cijv [Dijv]. Náturę práwie dobrą Pánow swych przesławnych/ Przyznáć wszyscy muśieli bespiecżnie káżdy z nich, HofmańPor Aiji. Bespiecznie w oczy poyźrzeć mu [Gofredowi] nie smieli [rycerze Gofreda]/ Y wstyd przenikał niewidome myśli. TasKochGoff 268. Ráchowáło się y w szkodách ktore się passim podziáłáły przez ták swowolnych y lekkich ludzi/ ktorzy począwszy od Ich M. P. P Hetmánow oboygá/ żadnego práwie namiotu y wozu w ktorym co było/ cáło nie zostáwili/ á ták bespiecznie y oczywiśćie/ że y z koni gwałtem nas zbiiano/ odzierano/ chćieli záraz zábieżeć temu/ y káráć/ ále bacząc iuż dáleko zábiegłe kołá/ w gromádzie máło nie więcey tych swowolnych niż dobrych ludzi/ rozumieli to Ich M. PP. Hetmáni odłożyć ná przespiecznieyszy czás [...]. SzembRelWej Bv. Jáki niewstyd tego szálbierzá [kalwinisty Bezy]/ ták bespiecznie żártuie z táiemnic świętych Bożych. BirkNiedz 590. Może sie beśpiecżnie chwalić y szcżyćić K. I. M. Pan Nász Miłośćiwy/ niżeli on Antácydes Spártáński/ ktory muros Spartae dicebat iuuenes Spartanos, fines autem Spartanae ditionis, lancearum cuspides: á przetoż non eget Polonia moenibus. StarWyp D4v. Bespiecznie mogę rzec: Christus est Creator. KorRoz 70. Terazem sobie wolna, y mogęć náwoli Y bespiecznie wynurzyć, co mię w sercu boli. CorMorszACyd 146. Radeś gościom, lecz póty, póki który z boku Nie obróci bezpiecznie ku twej żonie wzroku. MorszAUtwKuk 353. Zatyka vszy Osman […] Gdy mu Gaur bespiecznie, y naprzepych strzela. PotWoj 88. Bespiecznie tedy Bogá wychwálaycie. OblJasGór 164. Rzadko tám wolno/ kto w Sáráiu nie mieszka/ prawdę mowić/ y rzadko też w poważnych spráwách zdánia czyiego záśiągáią/ á gdy się to tráfi/ nikt się táki nie obierze/ coby miał bespiecznie mowić co rozumie. RicWielJMon 10. O Filipie Landgrofie Heskim powiádáją/ że kiedyś ná Seymie był się poniekąd upił/ á w opilstwie coś liberiùs y bespieczniey mowił. GdacKon 9. [Zbójcy] bespiecznie sobie poczyniąc Strzelali. KomonDziej 215v. PARDONNER […] WYBACZYC. Proszę mi wybaczyć nie mieć zá złe że bespiecznie powiem. DanKolaDyk II, 329. Ktoby się też inaczey ważył postąpić, tego może bespiecznie bez wszelkiego rozmysłu jego Officyer albo Towarzysz y kto inszy zabić. ArtWoj 77. Tákich Bespieczniczkow wiele dzisia […] którzy […] jákoby z śmiercią przymierze uczyniwszy bespiecznie sobie we wszystkim poczynáją, y cugle ná swawolą rospuszczáją. GdacPan 157.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Więcey się chłop tego boi/ co bespiecznie w kroku stoi. RysProv I4v. ● Więcey się chłop tego boi/ co bespiecznie w kroku stoi. RysProv XVII, 1.

4. »lekkomyślnie, niedbale«: Po gankach się nad bramą często przebiegały Piękne Panny y nazbyt bezpiecznie igrały. ArKochOrl 62. A ia ktorym cie/ y twoiego Syná/ (O niesczęśliwa do tych czás godziná) Ciężko obrażał/ y lazłem bespiecznie W ognistą przepáść/ y mogł mie koniecznie Zgubić ná wieki/ ále za twą sprawą/ Y zá przyczyną/ vszedłem łaskawą. TwarKPoch H4. Nie máiąc żołnierzá w żadnym vżywániu/ Bespiecznie wiek trawili w wdzięcznym proznowániu [dawni ludzie]. OvOtwWPrzem 8. Czarniecki […] Poszedł na Czoło ku szancom, gdzie stali Bespieczniey Szwedzi zániedbawszy rzeczy Nąmniey o zadney niemysląc wycieczy. OblJasGór 41v.

# Użycia metajęzykowe: # Béspiécznié/ […] Tutò, [...] Libere dicere, laedere. Tutè, tutissimè, fidenter, fidissimè, [...] Otiosè dormias [...] Bona fide. Securè. Kn 20