Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp (łza, słza), Kn, T, L, SWil, SW, SJP notują
SXVI (?) nie notują

Formy: lp M. łza; Ms. łzie; ~ lm M. łzy; D. łez; B. łzy; N. łzami; Ms. łzach

Znaczenia:

»kropla słonej cieczy wydzielanej przez oko«: Łza [...]. Kn 378. Przy owym podpiciu co się przypomnie affekt to się ledwie nie łzami koloryzuie trunek. PasPam 75. Rzuciły się łzy z oczow krolowi. PasPam 204. Cóż jest głowa ? gęstego pełen garniec błota [...] Oczy ? bańki łez, które rzewnym płaczem cedzą, Ledwie się o frasunku od serca dowiedzą. PotFrasz4Kuk I 407. Brata Dauletem: Mnie zwano Xifilem. porwie się w rzeczy poprawując suknie, Wychodzi chyzo y ramiona scisnie, A łza mupo łzie prądem z oczuprysnie. Potym sam z sobą: Przebog sen czy czary, Wzdyc Xifil umarł?. PotSyl 104. Głosem cichym, mdłym i chrapotliwym [...] Wpół zanurzona w swych łzach białogłowa Z serdecznej burze wynurza - te sowa: Cożeś to zrobił, mężu, najlepszego [...] Żeś syna pozbył z domu jedynego. LubSTobPol 101-102. Łza [...]. T III 772.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ łzy krokodylowe: Wánná niech będzie pełna łez krokodilowych. AndPiekBoh 10. LARME [...] ON APPELLE proverbialement, Des larmes de crocodile, des larmes feintes [...] ŁZY KROKODYLOWE zmyślone [...] Płakać kogo łzami krokodylowemi. DanKolaDyk II, 189. DE CROCODILE [...] ON APPELLE Des larmes de crocodile, (des larmes feintes [et] trompeuses) Lacrymae crocodilinae. FICTAE LACRIMAE. ŁZY krokodylowe zmyślone, zdradliwe, nieszczere. DanKolaDyk I, 400.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Z klechy Pleban/ z chłopá Pan/ z niedołęgi żołnierz. łzi gorę wybijają. ŻabPol A2.

◼ Przenośnie: ◼ Dąm radości y nadzieie naszey wgorzkie obrociły się nąm łzy. PasPam 207v.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ umyć coś łzami »mocno płakać; opłakać coś; zdjąć z siebie winę poprzez cierpienie«: Niestetyż, co uczynię? Jaż niespodziewanej Mam krzywdy mścić, dobywszy szable niebłaganej? Czyli lekką uwagę niedbalstwem pokryję, A w kącie kędy siedząc, twarz łzami umyję? Bo choćbym zdrowia zbawił starca upornego, Choćbym do szczętu wszystek dom wyniszczył jego, Tem słabo nasycą się moje rozgniewania, Raczej do ostatniego przypędzą skonania. ArKochOrlCz III 322. Duszo moiá ieśli chcesz pożywać tego chlebá Anyelskiego z Ołtarzá Páńskiego; iesli pożywáiąc Ciáłá y krwie Zbáwićielá twoiego/ chcesz się przemienić w náturę iego Boską/ weyźrzyże pierwey sámá w siebie/ á obacz ieśli godnie przystępuiesz/ ieśliś się vmyłá do tego stołu idąc łzámi gorzkośći zá grzechy twoie/ ieśliś otáriá ręce towálnią pokuty z niepráwośći twoich/ ieśliś się vpokorzyłá kłaniáiąc sie ná twarz swoię przed tym gospodarzem szczodrobliwym/ ktory ćię Ciáłem y krwią swoią przenadroższą bánkietuie/ ktoryć żywot wiekuisty dáruie/ ktory ćię przemienia w siebie sámego. StarKaz 64. ◆ umywać kogoś łzami »oczyszczać kogoś z win własnym cierpieniem«: Ná bánkiet Chrystosow i dac mamy się łzami vmywáć tuwalnią pokuty v ćierać, y czołem w źiemię biiąc, pokornie gospodarzá niebá y ziemie witáć StarKaz 64. ◆ umywać coś łzami »wyrażać żal, płakać nad czymś«: Dla tegoć S. Grześnicá Mágdálená záwsze się do nożek Chrystusá uczącego bráłá, álbo u nich siedząc: to iest w nabożney konsiderácyi maiąc, iáko owe nogi tor y bitą drogę ieyże, tudźiesz y innym błądzącym ludźiom pokázywáły, albo ie łzami umywaiąc y całuiąc. GawłowŚlady B2v.