Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: GRUSZKA, GRUSKA

Słowniki:
SStp (gruszka, kruszka), SXVI (gruszka, gruska, kruszka), Kn (gruszka), T (gruszka), L (gruszka; pod: grusza; XVI-XVIII), SWil (gruszka), SW (gruszka), SJP (gruszka) notują

Formy: lp M. gruszka // gruska; D. gruszki; B. gruszkę; N. gruszką; Ms. gruszce; ~ lm M. gruszki // gruski; D. gruszek; gruszków; B. gruszki; N. gruszkami; Ms. gruszkach; ~ lpdw B. gruszce

Znaczenia:

1. »owoc gruszy«: Z tych [kwiatów] okwitłych pęchyrzyk zielony ná ksztáłt gruszki/ w ktorym násienie szyroko płáskie gránowite [...]. SyrZiel 647. A kogo niestanie ná to; niechay gruszkę vpiecze ozimą/ y po iedzeniu onę zie/ á po niey niech nic nie piie. SykstCiepl 165. Báby/ gruszki / Pyra mammosa. Pomponiana. Kn 11. Gdulá gruszká/ Pyrum cucurbitinum, [...] Pyrum librale, [...]. Kn 187. Gniłká/ i. zgniła gruszká. vide Zgniły. Kn 197. Gruszká/ owoc. Pyrum. Kn 214. Rosypuié co/ pięniądzé/ pszęnicę/ groch piasék/ gruszki. Kn 934. [...] gruszka gruszki/ orzech orzechy/ dereń derenie rodzi [...] KalCuda 185. Aże Pan Bog neminem vult perire wszytkich ktorzy ieno sługámi się iego liczą/ chętnie do siebie pociąga y piástuie w łásce swoiey świętey. Pierwszych wabiąc do siebie/ dostátkámi temi doczesnemi y honorámi iáko dzieci máłe gruszkámi y iábłkámi. StarKaz II, 165. Pyrum Gruska SłowPolŁac 113. Podała mu [niedźwiedziowi] krolowa zgruszki Łupinę po cukrowawszy ią z wielką ochotą włozył do gęby posmakowawszy wyplunąn to na rękę y z Slinami Cisnął krolowey między oczy. PasPam 176. Spizárnię roznymi prowiántámi supplementowác, suchemi fruktámi, powidł násmáżyc, z leśnych Iábłek y gruszek Iábłecznik czynić, tákże y Wiśniowy Sok [...]. HaurEk 113. Stanisław Zadlik scział dwie gruscze rodzaine. [1608] KsKasUl 307. Tu złote pomarańcze, tu cytriny wiszą. Tu się gruszki tysiąca rodzajow kołyszą. Aż pigwy, aż agresty, co przystają wcześnie. Znajdziesz śliwki, orzechy, porzeczki i trześnie. PotFraszBrück II 374. Birne ist unreif/ Gruszká niedoźrzałá. ErnHand 121. eine dicke Birne/ opukáła Gruszká; [...]. ErnHand 166. W Dzien Gromniczny Koncząc po Niesporze Rotuły przy Iasłkach zwykli byli Chłopczy Skolni Spiewywac za co im w Kosciele Gruski albo Sliwki y Pieczarki Szuche albo Orzechy z Miasta rzucano. KomonDziej 16. Tegoz Roku Wielki był nie Vrodzey Sliw iako Pamietnika nie było, ze w Panstwie wszytkim Zywieckim zaledwo ich z Woz mogł Nazbierac Iabłek i Gruszek było wiecey. KomonDziej 178v. BERGAMOTE [...] BERGAMOTA rodzay gruszek zielonych okrągłych. DanKolaDyk I, 290. W Normandyi z iabłek trunek nazywaią iabłecznik, á trunek z gruszek gruszecznikiem zowią. DanKolaDyk I, 307. Miodu tedy do tego gniazda nie noszą, tylko się tam na noc y przed słotą chowaią, dzieci wywodzą: żyią ossy miodem cudzym, gruszkami, iabłkami, śliwkami, y ledwo nie wszystkim, co iest comestibile. ChmielAteny III 320-321. Snu zas smacznego przyczyną będą fiałki, sałata gotowana, syrop z roży suchey, szafran, melissa, alias ziele pszczelnik, chleb w winie Malwatyckim, maczany, y pożywany, pigwy y gruszki pieczone. ChmielAteny III 503. Po Gruszkach radzi záżyć Winá y Orzechow Włoſkich ná prezerwatywę od trućizny, mowiąc: Adde Pyro potum, Nux eſt Medicina Veneno. ChmielAteny1755 I 385. Gruszka. [...] 2) eine Birne. [...] poire. T III 427. Weźmi másłá gárnuszek, Ja wezmę koszyk gruszek. ŻabSymf D3.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gruszka leśna: Gruszká léśna/ Pyraster [...] Pyrus siluestris. [...] Achras [...]. dicitur & de arbore, & de fructu. Kn 214. Nie rozumieią się zaś per Locustas ráki morskie, od Puszczy S. JANA dalekie y w Xięgach Levitici cap: 11. zakázane; ani się rozumieią gruszki leśne według Bezy mniemania, ani wierzchołki ktoregoś drzewá według suppozycyi Eutymiusza, lecz merè Szaráńcza znáczy się, ktorą żył ten Márszałek CHRYSTUSOW: Przez Mel sylvestre znáczy się práwdźiwy miod, w skałách, iak w ulach przez Pszczoły leśne nánoszony według SS. Hieronyma, y Teofilakta. ChmielAteny II 575. Jeśli Wino ma wsobie wodę, tym docieczesz sposobem, wrzuć gruszkę leśną rozkroioną, ieśli pływa po wierzchu, Wino iest same przez się, purum vinum; ieśli utonie, znak iest roztworzonego wodą. ChmielAteny III 487. ▲ otrzącać gruszki: otrząsáć Gruszki y Iábłká ErnHand 26. ▲ jądrko gruszek: Iądrko iábłek/ gruszék. [...] Semina plantarum, [...] Nucleus pomi, [...]. Kn 228. ▲ gruszka małgorzatka »gatunek gruszki«: Są tam [w Częstochowie] dwie Perły iak gruszki małgorzatki u sukienek N. PANNY y Paná JEZUSA od szyi wiszących: ChmielAteny II 300.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ gruszki na wierzbie, na wierzbie gruszka »coś dobrego, ale niemożliwego do osiągnięcia«: Vkázuie gruszki ná wierzbie. RysProv I3. Łacno starzec uwierzy ze na Wierzbie gruszka Co mu z oczu, nie pancerz, lecz patrzy Poduszka. PotWoj 200. ◆ kazać podziękować za zgniłe gruszki: Kazałci zá gniłe gruszki podziękować. RysProv D1.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● od przysł.: Nie zasypiaj gruszek w popiele Dáię trzecie tłumáczęnie à Conglobatis Ludzie bogáci, Viri divitiarum Wiecież wy co was czeka, iedno się wy poczniecie długo poduszką báwić, poczniecie się wczasowáć, zásypiáć gruszki w-popiele, dormierunt áż z-wászego Páństwá będzie chudopácholstwo, nihil invenerunt. MłodzKaz I, 79. Tobie gruszka nie darmo, i to dobre ziele, I tej bracie nie radzę zasypiać w popiele. Wiesz ich rodzaj? Są panny, baby, muszkatełki, Są gdule i bitarnie, patrzajże omełki. PotFraszBrück I 214. Iakoz początek namienionego Władysława nad Zamiar był dobry, bo Ian Korwin pospolicie Hunniades przezwany dwa razy w Roku 1447 y 1442 na głowę turków pobił Do tego Ze flotta Chrzesciańska na morzu Srzodziemnym będąca także gruszkow nie Zasypiała w popiele. IntrHist 98-99. Nie zasypiay gruszek wpopiele. MikSil 260. ● od przysł.: Nie zaśpij gruszek w popiele Albo miał P. Oycá co nie dospał Vigilia, Nie záspał gruszki w popiele: [...]. MłodzKaz I, 346. A nie umie chodzić koło siebie, to ten záspi gruszki w popiele [...]. MłodzKaz II, 355. Nie zaśpią gruszek, iák więc, mawiaią, w popiele, Kogo wzięli w opiekę swą nieprzyiaciele. DrużZbiór 33. ● Nie zápomni gruszki w popiele. RysProv F2v. ● Non omnibus omnia apia, nie wszytkim gruszki/ drugim jabłká. RysProv G1.

2. »grusza, drzewo gruszkowe«: Tak gruszka, śliwa, jabłko swe owoce dają, Choć ludzkie tylko ręce róść im pomagają. ArKochOrlCz II 350. Gruszká/ drzéwo. Pyrus. Kn 213. [...] gruszka gruszki/ orzech orzechy/ dereń derenie rodzi [...] KalCuda 185. [...] áby ludziom przychodzący[m] nie szkodziłá/ do gruszki przed Pieczárą uwiązána byłá/ á przez dzień ták trwáiąc/ znowu ná noc do Pieczáry [...] wprowádzona iest. KalCuda 236. Miło mu gdy swą ręką frukt zrywa z oney Gruszki ręką swą wszczepioney Y pośle ią w podárku piękney Phillidzie. KochProżnLir 11. Koło tego dwora sadek niewielki, po jednej stronie śwliwiną zasadzony i gruszka jedna. [1695] InwKal I 249. Sadu nie masz, tylko ciernie a gruszek kilka. [1727] InwKal I 488. Czwarty folwark u piorunowej gruszki w składów 57, dwojgiem staj idący odłogiem [leży] [...]. [1744] InwKal I 680. W tym [sadzie] jednak, co jest przede dworem, znajduje się cokolwiek drzewa rodzajnego, jako to gruszek, śliwek, jabłonek [...]. [1746] InwKal I 741. Birnbaum/ Gruszká Drzewo. ErnHand 121. Járzębowe Drzewo [...] Z nasienia swoiego rodźi się álbo też wszczepiwszy go w swoy pniaczek, gruszkę, lub wrożą polną: Pięknieysze bywa y buynieysze, gdy go raz y drugi na insze przesadza mieysce. DuńKal Fv. PYRUS Gruszka drzewo frukt w Quinsai w Chinach wydaie tak wielki, że zaważy dzięsieć funtow. ChmielAteny II 333. I to cavendum w kontrakcie arędarskim, aby w lasach nie czynił dezolacyi wycinaiąc drzewa zgodné do budowania, item drzewa fruktyfikuiące, iako to trzesnie, iabłonie, gruszki; item lipy, iwy, kruszynę, z ktorych drzew pszczoły miod biorą: ale niech sobie rąbaią osiki, krzywe brzozy, dęby sękate krzywe, leżączki takie niech do winnic, browarow wywożą. ChmielAteny III 365. Gruszka lubi mieysca po pod gory. Iedne grusze wydaią frukta w Czerwcu miesiącu, y zowią się Muszkatelle, drugie w Lipcu, te zowią się małgorzatki, iż koło swięta S. Małgorzaty. ChmielAteny III 383. Ale rozmierzywszy według potrzeby y mieysca sposobności kwatery, sadź rzádko bobki, cytry, iałowiec, cyprys, iabłonie, gruszki, sliwy osobliwe, mianowicie pumilas arbores, alias karłowate małe, nie wysoko rosnące, á fruktyfikuiące. ChmielAteny III 429. Gruszka. 1) Birn-Baum. [...] poirier. T III 427.

3. »przedmiot, wyrób podobny kształtem do gruszki - owocu«: Jednakże wszelkie wędzidła (oprócz munsztuków dętych, które Włoszy kanony nazywają) po więtszej części są złożone z gałek, z knafli, z śliwek, z oliwek, z kółek, z kasztanów, z gruszek, z dzwonków, z flaszek, z prętów, z tłuczków, z których to abo z samych jednych, abo z pomięszanych, abo tak i owak obróconych według istności gęby końskiej wewnętrznej i potrzeby przynależnej, działane bywają. DorHipTur 126. Wędzidło otwarte z gęsią szyją, z gruszkami opacznemi, wolność daje językowi, kark załamuje, karze dziąsła i lekkie drżenie czyni. DorHipTur 161. Ów Ormianin pojechał aż do Persji; obiecuje pewnie perły wywieźć i gruszki szmaragdowe [...]. SobJListy 249.

Związki niejednoznaczne względem znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gruszka ziemna: GRuszká ziemna/ ábo Wycza/ od podobienstwa ma nazwisko/ bo ma korzeń ná ksztalt gruszki/ okrągły/ zwiérzchu czarną skorkę á wewnątrz ma białą. SyrZiel 1510. Gruszká ziemna ziéle/ gruszká wycza. Apios. Kn 214.