Słownik XVII wieku

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1610

Formy: lp M. impet; D. impetu; B. uż. nżyw. impet; N. impetem; Ms. impecie; ~ lm M. uż. nosob. impety; D. impetów; B. uż. nosob. impety

Etymologia: <łac. impetus>

Znaczenia:

1. »gwałtowny pęd, wybuch«: Iskra dopadła [prochu] [...] kiedy to huknie impet kiedy się mury poczną trzaskać. PasPam 60. Co nas przyniesie wał do Bulwarku to znowu nas impet wody odrzuci na morze. Znowu inszy wał przybiie, znowu odrzuci. PasPam 67. Przytnę smiele strzeli A ia tez tym że impetem ciąnęm go w Ramię. PasPam 95. Głuchy gwałt na robiono bo owe bliskie pod Armaty podsadzanie Causavit [spowodowało] że ow huk y srogi impet szkodził słuchowi. PasPam 105v. Kiedy krola będziemy mieli mocnego nie tak się o niego o burzą te zawzięte Impety. PasPam 242v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ impet stracić »zmniejszyć szybkość«: Lecieli do góry przewalaiąc się tylko między dymem [...] dopiero zas impet straciwszy widać ich było lepiey kiedy na zad powracali a w Morze iako zaby wpadali. PasPam 60v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ impet brać: ◆ wziął impet kogoś: Prochy [...] wyniosły ich Bardzo Wysoko [...] iak ich wziął impet to tak lecieli do góry przewalaiąc się tylko między dymem ze ich okięm pod obłokami nie mogł doyrzeć. PasPam 60v.

◼ Przenośnie: ◼ Rozgniewał się okrutnie pocznie zympetem mowic. PasPam 140v.

2. »atak, uderzenie, natarcie«: [...] lud cudzoziemski ná nich pieniądzmi swemi/ przez tegoż nieprzyiacielá oyczystego krolestwá nászego zwiodł co sámo niemnieyszą przyczyną impressiey nászey było/ ábychmy pomknieniem nászym z Iflant impet zniesli: ten y z ich tyłu o ieden taz ludzie Károlusowe zráził. BielDiar Ciijj. Tydzień jutro będzie jakom się ruszył z Bydgoszczy tu ku Grudziądzowi, chcąc wojsko jako najprędzéj skupić, abyśmy się podemknąwszy pod nieprzyjaciela nań nastąpili i jego impety zrażali. KoniecSListy 76. A toż y teraz/ choć ten swoy oboz poddał/ tedy iuż nie mogł ták głodu iáko y nędze y impetow Polskich nawá[l]nych ztrzymáć/ boby byli wszyscy musieli od głodu y nędze zdycháć/ átoli sie zgołá iednák opierał długo/ ále pomocy od nas mieć żadney nie mogł/ iako y my tu w Stolicy sámi nie mamy. NowinyMosk D3v-D4. Potym niedługo wieść przyszła z rumorem, Iż chan z Chmielnickim ruszył się taborem I z wielką siłą. Jakoż wnetże zmyka Swego z kozackim naprzód komunika Tam gdzie i wczora do skrzydła lewego, A dla strzymania impetu polskiego Zaraz i tabor i piechotę z góry Na dół sprowadza ku wiosce niektórej I onę pali. BorzNaw 119. Przypadną [okręty] Srogięm impetem dadzą ognia do Siebie zobuch Stron [...] od rzucą się zaraz od Siebie naymniey nadziesięć Staian y poczęli lawirowac. PasPam 68v. Iak się zewrą zobu stron zaraz wpierwszym impecie Pułkownik Piasoczynski kulą wpiersi uderzony zginął. PasPam 76v. Na Rezystencyią tak cięszkim impetem [zam. impetom] Nieprzyiacielskim. Iuz nie garzci zhukanego Woyska [...] trzeba było. PasPam 133v. Woyska Niemieckie pierwszego Zaraz Impetu wytrzymac nąm niemogły. PasPam 259.

◼ Przenośnie: ◼ Nieudolna Minerwa moia Tumanem Saletry zakurzona y Surowoscią impetow Baltyckich Swiezo z hukana rezolwowała się chwalić swoich kommilitonow. PasPam 85v.