ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

st. równy

lp	M.	m		białły \|\| biały \|\| bieły
		ż		biała
		n		białe
	D.	m		białego \|\| białłego \|\| biała
		ż		biały \|\| białej
		n		białego
	C.	m		białemu
		ż		białej
	B.	m	żyw	białłego
			nżyw	białły \|\| biały
		ż		białą \|\| białłą
		n		białe
	N.	m		białym \|\| białłym \|\| białem
		ż		białą
		n		białłym \|\| białym \|\| białłem
	Ms.	m		białem \|\| białym
		ż		biały \|\| białej \|\| białłej
		n		białym \|\| białem
lm	M.	mos		bieli \|\| biali
		nmos		białłe \|\| białe
	D.			białych
	C.			białym
	B.	mos		białych
		nmos		białe
	N.			białymi \|\| białemi
	Ms.			białych

st. wyższy

lp	M.	m		bielszy
		ż		bielsza
		n		bielsze
	D.	m		bielszego
		ż		bielszej
		n		bielszego
	B.	m	nżyw	bielszy
		ż		bielszą
	N.	m		bielszym
		ż		bielszą
lm	M.	nmos		bielsze
	D.			bielszych
	B.	nmos		bielsze

st. najwyższy

lp	D.	ż		nabielszej
	B.	m	nżyw	nabielszy
lm	M.	nmos		najbielsze

odmiana niezłożona

m albo n

biała

Znaczenia

1. »mający barwę śniegu, mleka; bardzo jasny, płowy, siwy«

– Jam widział w Bononii u konta jednego z domu Pepuli, dzianeta białego, prawie rosłego, stada mantuańskiego, który ćwiczonym będąc, trudne sztuki, jako Włoszy zowią insalto wyprawował, mając 25 lat. DorHipTur 13.
– Siwa abo biała sierść [konia] żywiołowi wodnemu i flegmie jest poddana, a ztądże białość swoję bierze. DorHipTur 15.
– Zwierzu: sarny, jelenia, żubru nie masz, prócz wilka, niedźwiedzia; łosi na jednem miejscu trocha dla uciechy Wielkiego Knazia; zajęcy siła, a wszytko białych, a zwłaszcza koło Białego Jeziora. NiemPam 170.
– Day mi białły kołnierz y chustkę. VolcDial 12v.
– ROzmáity rodzay fásiolow/ álbo Bobu Tureckiego znáyduiemy/ bárwámi rozlicznemi od siebie rożne: iedne są białe/ drugie czarne/ trzecie czerwoné/ czwarté pstre y srokáté/ á iákoby pisáné: dlaczego Warro zwał ie żáłobnym pismem. SyrZiel 1034.
– Dziewánná [...] Wtóra Sámicá/ pierwszey podobna / tylko listu obdłużnieyszego / bielszego. SyrZiel 1419.
– A dla zrozumienia prostych: bielsza rzecz iedná może bydź niż druga/ słodsza iedná może bydź potráwá niż druga: y tak o wszystkich onych smákach rozumieć potrzebá. SykstCiepl 66.
– Wszytkie rzeczy iakom rzekł były tam zmyslone Białe za czarne udał żołte za czerwone. ArKochOrl 34.
– Siedziały [panny] ta z iednego ta z drugiego kraia Na jednoroscu co był bielszy gronostaia. ArKochOrl 61v.
– Trudno nie mienić, kiedy sam Bóg co odmieni: Zima biała, Bóg tak chce, lato się zieleni. SzymSiel 119.
– Starzy fortunę o dwu twarzách málowáli/ białą przed sobą/ czarną w tył: stáwiáli ią ná kole: dáiąc znáć że się prędko do nas obroci/ bądź biało/ bądź czarno/ szczęśliwie/ nieszczęśliwie. BirkNiedz 72.
– Y wszedszy w grob/ ujrzáły młodzieńcá/ siedzącego ná práwicy/ odzianego szátą białą: i ulękły się. BG Mk 16, 5.
– Ale wzgardziwszy nim Herod z żołnierstwem swym/ y náśmiawszy się z niego/ oblekł go w szátę białą/ y odesłał go záś do Piłatá. BG Łk 23, 11.
– Uczynisz też zasłonę z Hyácyntu/ y z szárłatu y z kármázynu dwá kroć fárbowánego/ y z białego jedwabiu kręconego: robotą háftárską uczynisz ją z Cherubiny. BG Wj 26, 31.
– Izaż wy nie mowicie: że ieszcze są cztery miesiące/ á żniwo przydźie? Otoż powiádam wam/ Podnieście oczy wásze/ á przypátrzcie się krájinam/ żeć już białe są ku żniwu. BG J 4, 35.
– Biały po prostu/ Albens, [...] Albus [...] Lacteus [...]. Kn 26.
– Pas biały drotowany srebrny z Węzłami. RewSkarb 124.
– Náwącham się ia między pásąc bory/ Konwáliey białych/ fiołek/ piwoniey/ Ty w te inszego záciągni ámory/ Moiá zá uchem Testylis mnie dzwoni/ Dáleko nád cię y urodą máiąc/ Y przy multánkách łágodniey śpiewáiąc. TwarSDaf 42.
– Bendzie moich zpiedzdziesiat w takiey barwie iakąs Wmc radził y chciał to iest zupany blękitne delie czerwone vtrumque z białłym kirem. OpalKListy 171.
– Bo on sam Inquirit in mores in corpus, in vitam Y dla tego chciał Pan Bog/ mowi Philo Zydowin/ y święty Izydor z nim żeby kapłan niemiał szaty ná sobie iedwabney/ ktorą my Albą zowiemy/ ále tylko lnianą od wierzchu głowy áż do ziemie/ aby kapłan pamiętáł/ iż duszá y sumnienie iego ma bydź tak czyste/ iako iest białe płotno ono/ ktore im częściey do prania poydzie tym bielsze będzie, á báwełnicá y kitayká nie tak/ ále coraz to żołcieysza będzie. StarKaz II, 341.
– A tak, Miłości Boża, na ofiarę Białych łabęci w twoje jarzmo parę Przyjmi sprzężonych, bądź prawdziwym stróżem Nad ich powozem. ZimSRoks 32.
– Po tym Akcie vdáł się Krol ná modlitwę/ y odpasał Miecz od boku/ pocáłowawszy połozył ná Ołtarzu/ á záraz Milord Lancaster, przypiął mu do nóg ostrogi/ y wdział mu ná ręce iego [króla] białe rękawiczki. MerkPol 244.
– [...] Jey [Izis] Xięza zawsze w białych Lnianych długich koszulach chodzili. PotPrzyp 12v.
– Biały snieg, iako z Woru na ten się Swiat kida Bo się Słonca z uboczy nic a nic nie wstyda. PotWoj 37.
– Była chorągiew biała na ktorey dwie strzały Pomaranczowey barwy ku Niebiosom stały. DrobOpow 102-103.
– Prządki niech tego przestrzegáią, áby z wodą piekną w czystym onę máiąc naczyniu, á nie z ślinámi przędły ták dla sámego ochędostwá, iáko też dla tego, aby prędzey Płotná y nići ná Blechu się dobieláły, y bielsze były. HaurEk 13-14.
– Piora strusie białe konie barzo zdobiły. CzartListy 27.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

chorągiew biała:

– Obaszywszy nas w dziedzincu dopiero poczęli [Szwedzi] trąbić y chorągwią białą wywiiać co iest Signum proszenia o miłosierdzie odmięniwszy w krotkim czasie zwyczay narodu swego swinskiego co powiedali że naprosięmy kwateru. PasPam 59v.

biała blacha:

– Dach [...] wolno y białą blachą obic ale nietrwała rzecz. NarArch 141.

habit biały:

– Zakon HIERONIMIANOW, od S. Hieronima zaczętych, od Piotra Ferdynanda Hiszpána Roku 1373. pod Regułą S. Augustyna w znieconych, od Grzegorza XI. potwierdzonych , w Habicie biáłym á w kápách czarnych y kapturách takichz̄e chodzących, nie we wszystkich Katolickich Páństwàch znayduie się. ChmielAteny I 1035.
– Habit noszą biały na znak niewinności pierworodney Nayswiętſzey Panny, a Płaszcze blámarantowe. ChmielAteny I 1038.

białe mięso:

– Iż w Wieprzu iest białe mięso/ ślin y flegmy do ust przyczynia dla tłustości tuczy: że ospały tak iako y świniá/ sen spráwuie/ ponieważ płodne nie płodnym służy. HercBan 31.

biały jasno:

– Biáły iasno/ Candidus. Kn 26.

balsam biały:

– Oleiek Terpentynowy Sosnowy[...] Bálsam biały, Terpentyná [...] pędzą zátrzymáną urynę. PromMed 64.

biskokt biały:

– Confekty [...] Biskokt biały. CzerComp 6.

arszenik biały:

– Arsenicum album. WeissHüttenrauch. Arszenik biały. GuldOn 40.

agaryk biały:

– Weźmi Senesu z szypułek obránego łotow pięć. Rhabarbarum przedniego, Agáryku białego, oboygá potrzy łoty. PromMed 36.
– Weźmi korzenia [...] Agaryku białego. VadeMed 274.

marmur biały:

– Mármur biały/ Parius lapis, Virgil. [...]. Kn 390.
– Mieyscem tez osoby zbiałego Marmuru takie własnie iako by zywe. PasPam 60v.
– Kaplica, wszytkie sciany subtelną i misterną robotą słano osobami marmuru białego, albo raczey halabastru. BillTDiar 56.

bursztyn biały (sz. zm.):

– Halli Bászy [...] Miednicę z Białego Bursztynu [pośle Daud]. TwarSLeg 71.
– Dla dzieci, gdy się uryná zátrzyma. Weźmi Bursztynu białego, oczek Rákowych, oboygá zárowno, utrzyi subtelno, daway [...] w wodce Poziomkowey przycukrowawszy. PromMed 64.

błonka biała:

– W śrzodku tey błonki biáłey iest dziurá okrągłá dlá błonki rogowey [...] y dla tęczy oczney [budowa oka]. KirchFac 82.

gmin biały:

– gmin biały. das weibliche Geschlecht. le beau fèxe. T III 389.

bot. biedrzeniec biały (sz. zm.):

– Drudzy ten miod tym sposobem czynią. Biorą korzenia suszonego Kopru Wloskiego łotow dwánaście/ nasienia tegoż łotow ośm/ korzenia białego Biedrzeńcu/ Pieprzu czarnego y białego po dwa łoty... SyrZiel 395.
– Proch známienity przeciwko morowemu powietrzu. Wziąć [...] Kwiátu Muszkatowego/ Biedrzeńcu białego/ Korzenia Kokoryczki/ Kurzego ziela ... SyrZiel 52.
– Weźmi: Essencyi Biedrzęcu białego. Essencyi Bursztynowey, każdey ćwierć Łota. BeimJelMed 282.

bot. bluszcz biały:

– Bluscz biały lepszy y pożytecznieyszy iest śledzienie chorey/ żelázem goracym rospárzoney. SyrZiel 889.

bot. łamikamień biały:

– TEgo ziela iest kilkána scie rodzáiow/ z których tylko przednieysze położymy. Począwszy od tego/ który Lamikámieniem białym zowiemy. My sierotkámi/ ábo Máiowym trankiem miánuiemy. SyrZiel 1275.

bot. mlecz biały:

– Laeuis sonchus, mlecz biały. Kn 417.

bot. rumienek biały:

– Te drugie Rumienki/ [rumienek] biały y żołty za[ś] potężniey wywodzą [kamień z pęcherza i z nerek]. SyrZiel 793.

bot. wężownik biały:

– Obrazki/ Obraski/ Aronowa brodá/ Diablik/ Wężownik biały. Aron, vel Arum. n. et Aros [...] Aris [...] Calix [...]. Kn 575.
– wężownik biały; obrazki (arum) kleine Natter-Wurz, deutscher Imber. vit de chien; pié de veau. T III 2514.

Związki frazeologiczne

biały jak śnieg:

– A száty jegoz [Jezusa Chrystusa na górze Tabor] stáły śię łśniące, bárzo białe jáko śnieg, jákich blecharz ná źiemi nie może wybielić. NT Mk 9, 3.
– A száty jego [Jezusa Chrystusa na górze Tabor] stáły śię łsniące y bárzo białe jáko śnieg/ jákich blecharz ná źiemi nie może wybielić. BG Mk 9, 3.

biała kawka:

– biała to kawka das ist ein weisser Sperling. c'est un merle blanc; [...] T III 545.

jak(o) alabastr biały:

biały jak gołąb:

– Tęn Pisarz Zięmski Bielski Człowiek biały iak gołąb. PasPam 243v.

2. »o człowieku: mający jasną, cielistą skórę, cerę«

– Ręce hrube/ czarne/ twárde/ czyni miękkie/ białe/ y cudne/ często ie myć pszenicznymi otrębámi z ciepłey wody. SyrZiel 933.
– Y przeto ludziom complexyey słábey/ do tego białego ciáła/ gorącey wątroby y nerek/ nie záwsze iest pożyteczna tá wodá; y owszem często zaszkodzić może. SykstCiepl 171.
– MIły moy biały y rumiány/ y zacniejszy nád innych dziesięć tysięcy. BG Pnp 5, 10.
– Stroy Bulgárskich białychgłow. Z Turskich Aspr pleciona Ná iey głowie Missurá/ táftą vścięgniona Biała pierś: z głádkich wiszą nausznice skroni/ A skorá się Niedźwiedzia toczy z tełu po niey. TwarSLeg 50.
– A dawnożem się w rzece przeglądała/ A widziałam się sobie nie mierźiona/ Wey iak groneczko buyne y dostałe/ Iako pierś pełna y nożeczki białe. TwarSDaf 46.
– Tytan [...] Widzi warkocz po szyjej białej rozpuszczony, Piękny choć supersinem w kółko nie spleciony. ZimSRoks 14.
– Odpuść mi, Pietrze, ja to nie do szkoły posyłam dzieciom, bo gdyby tam goły A biały zadek zoczyły, łacno by Do nowych niecnot nabyły wątroby. MorszAUtwKuk 310.
– Bielsza mej panny płeć twarzy i szyje Niż marmur, mleko, łabęć, perła, śnieg, lilije. MorszAUtwKuk 35.
– Białogłowy gładkie y z byt białe, Stroią się pięknie ale wdrewnianych trzewikach chodzą Wieskie y Miesckie. PasPam 55.
– Mowiłá oná, Páni Siostro, chociemci ia Cudzoziemká, álem przedcię Krolewná, á tyś prosta Izráelka, służą w-domu moim tácy iákoś ty, ieżeli idzie o to żeś bielsza, i iam nie z-sadzy ukleiona, Muliebriter extolleret se ipsam. MłodzKaz II, 74.
– Czárni są ktorym pánuie Meláncholia, biali ktorym flegma, żołtawi ktorym cholerá, rumiani ktorym krew, iednak naydą się często przeciwić tym znákiem obyczáie, bo czárny będzie wesoły, żołty leniwy etc. bo mogą się dwie rzeczy zeyść, że będzie pánował Element ktory náleży cholerze, á dla potraw, lat, zábaw, etc. będzie názbyt flegmy y ták o innych. TylkRoz 95.
– Urodzonemu pod sobą, daie [Jowisz] twarz śliczną [...] y daie człowiekowi kolor biały z czerwonym zmieszany na twarzy. AlbSekr 97.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

biała czeladź:

biały gmin:

biały lud:

biała płeć:

3. »o zjawiskach atmosferycznych: jasny, świetlisty«

4. »czysty, nieskalany; także w sensie moralnym«

5. »mający barwę srebra«

6. »o płynach: mętny, mający zawiesinę, osad«

7. »przejrzysty, przezroczysty«

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

biała głowa:

biała główka:

broń biała:

– Broń, f. oręże Waffen, Gewehr. arme. broń biała, siecista broń do szermowania [...]. T III 78.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1625

Znaczenia

1. nazwa geograficzna »miejscowość na Śląsku, w Rosji«

– MarchŚcibHist 26v.
– KomonDziej 197v.

2. nazwa geograficzna »jezioro w Rosji«

– Y z [s]tolice [Moskwy] za białe Iezioro uciekali. PasPam 119v.

Przenośnie

Juz Panowie wolscy za białe Ieziora swoie wyrugowali dostatki.PasPam 115

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1613

Znaczenia

1. »barwa biała, białość«

2. »bialko oka«

– SyrZiel 443.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1601-1620

Znaczenia

1. »postać, duch w bieli, anioł«

– MasDiar 117.

2. »drobna moneta«

– Kn 28.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1613

Znaczenia

»o kolorze z odcieniem białego«

– Wielki Krwawnik/ ma liście podobne máłemu/ tylko więtsze/ y szersze/ Wrotyczowemu podobne. Rozgę tákże więtszą y kosmátszą/ w wierzchu okołki więtsze/ y rozłożystsze. Kwiátu drobnego/ z białá rumiánego. SyrZiel 601.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1677-1690

Znaczenia

»jest właściwe kobiecie?«

– Nie wiecie, że tak ludzi natura mieć chciała, Że to męska białej płci, co męskiej jest biała. PotFrasz3Kuk II 646.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

BIAŁY

BIAŁE, BIAŁA

BIAŁE

BIEŁY, BIAŁY

Z BIAŁA

BIAŁA