W TRAKCIE OPRACOWANIA
Data ostatniej modyfikacji: 14.02.2025
Warianty fonetyczne:
*BEG,
BEJ,
*BIEJ,
BEK II
Słowniki:
SXVI (
beg, bek, bej, berg; hasło kanoniczne),
SWil (
beg),
SW (
beg, beh, bej, bek),
SJP (
beg, bej) notują
SStp,
Kn,
T,
L nie notują
Etymologia: <
tur. beg, bej 'książę; pan; przywódca: plemienia, rodu; władca; król'>
Znaczenia:1. »tytuł nadawany cywilnym i wojskowym wyższym urzędnikom w imperium tureckim«: To [bunt janczarów] gdy stárszych obchodzi/ wnetże y tych oni Zámięszawszy między się pozrucaią z koni: Gdzie wszytkie, co przednieysze zábiiáią Begi/ Porty Morskie zalegszy/ y Báłátskie brzegi. TwarSLeg 29-30.
Do których myśli użyć [Dziurdzi] przebiegów za szpiega niejakiego Dyjaka, kanijskiego bega, wiernej swej kreatury; o nim trzyma tyle, że mu zstanie dowcipu na wszytkie fortyle. TwarSLegK 113.
Rozsyła [Dziurdzi] do wezyrów, pobocznych kolegów w Dywanie, więc do innych boluków i begów, dając znać o uporze polskiego i dumie, że i dalej, co ma z nim czynić, nie rozumie [...]. TwarSLegK 113.
Stądże znowu area, gdzie sołtan i paniej cesarskich Eski Szaraj na czwór idzie graniej, a pośrzód kupresowych wielkich drzew i cieniów mieszkania kizłaragi i innych trzebieniów; Tu delekty spahijów i przedniejszych widziem wiele begów. TwarSLegK 139.
Mimo agi, wezery i tutejsze begi widzieć kazylaskiery, widzieć beglerbegi i wiele znacznych baszów; usiędą kadyje i przedniejszy czausze, toż inne gwardyje. TwarSLegK 184.
Więc i bega trzeciego pod kindyje wczora siedmigrodzki na swego uprosił Gabora. TwarSLegK 208.
W której sie co z grubszego wyparwiwszy szkole, do godności wszelakich otwarte im pole - Ztąd [ze sturczonych jeńców] chodzie, literaci, czausze i bedzy, wezyrowie i wielcy rostą beglerbedzy. TwarSLegK 214.
Interim z Kandyey mamy/ że rożne Okręty z Afryki pokázuią się ná támtey okolicżey/ y sam Durách Bey (sławny iest to Turczyn á Pirátá wielki sinus Adriatici) w kilku Okrętach zbiegł do Káney, y z Kommendántem Bássą się zniosł. MerkPol 210-211.
Vrosłá też tám w tam tey stronie swieżo druga controuersia, ktora w iáwną woynę obrocić się może/ między Ferrat Beiem, á Bászą z Aldzieru, ktorzy pocżynaią ludzi zbierać przeciwko sobie. MerkPol 274.
Skoro tę radę zawarł: swey powagą brody Wielki Wezyr obseła nią Ianczarskie ody Pisze grozne do Agow Emiry y Begow Zeby do Dunaiowych sciągali się brzegow. PotWoj 15.
Tedy po powtorzonej należytej lidze Wychodzą między one gęste dziwowidze Od Osmana Posłowie i prosto do koni Idą, które na bliskiej czekały ustroni Z nimi oraz Dilawer i z swemi kolegi Przybrawszy w kompanią Wezyry i Begi. PotWoj 198.
Stracił i innych kilka tak paszów, jako i bejów; ostatek pod Budą jeszcze tracić będzie. SobJListy 537.
Kazałem tedy ustać strzelbie, a tymczasem spuścili się z muru komendant, bej tego miasta, starszy janczarski i i dwóch prałatów ich duchowieństwa, jeden od duchowieństwa, drugi od pospólstwa. SobJListy 585.
Aż też prżyszła nowina że Han z Krolem o pokoy traktuie, także znowu wkrotce przybiegł od Hana Karaibey, ktory prze trębacża na naszych pod wałami zawołał: Daycie mi Lachy munsztułuk, y przyuscie mi do siebie wolne, wesołą wam niosę nowinę; że iuż Krol z Hanem pobratymstwo prżysiągł, achłopi Kozacy iak byli poddanemi waszemi, tak y będą, oprocz tych, ktorych do Komputu Woyskowego Iunakow bierże 40 tysięcy. HistBun 16.
[...]z Hańskiey zaś strony Kassyaga Haznader, Haraz Murża z Lechinem, y przedni Beiowie. HistBun 30v.
Prowadzą kilku Turków do jmp. kasztelana krakowskiego, którzy to twierdzą, że in dies spodziewali się pod Kamieniec Bek murzy ze szesnastą tysięcy ordy, a za nim dwóch sołtanów z liczniejszymi wojskami. SarPam 355.
[...] takież okrućieńśtwo Daut Bek, y Turczyn Karatszy Ali Pasza w Ziemi Baku wszędźie pokazał. OstList 16.
Darga Kuli Bakiński, Huszeyn Bek, Nayp Salianski, y Azażuk Brat Szamchala Rebellizanći protekcyą Porty wźięli, będąc subordinati aby bez przestanku Prowincye Rossyiskie naiezdzali y tam znáczne szkody czynili. OstList 16.
Surchay Gubernator Szamachyi, z licznym Woyskiem Turkow y swoich własnych ludźi, Ziemie Kazyl, Agatsch y Salian pustoszył, ubogich Ziemianow y Garnizony bez miłosierdźia zabijając albo ich więźniami czyniąc, Wśie y Magazyny frugibus napełnione bez wstydu popalił, sam niesłychane wiolencye z Synem swoim popełnił, w drugich zaś Ziemiach do Rossyi należących, Katczey Beck similes crudelitates attentavit. OstList 17.
Roku záś 1038. dostáła się pod pánowánie Tureckie, bo Trogul Bek przyszedszy z znácznym Woyskiem z Turkesztanu do Persyi, przywłászczył ią sobie, zágubiwszy Sułtánow pánuiących, y Fámilią ich zwáną de Bovia. ŁubŚwiat 581.
[...] w kazdym kraiu Krolowi podbitem Ogłoszony był Beiem znamienitem [...]. ChrośAm IX, 10.
Krol [...] Co stą Dwudziestą siedm Prowincyi rządzą Xiążętom wodzom z Bejami innemi zdrowia [...] życzy [...]. ChrośAm VIII, 23.
Aman ktory się u nas miał naylepi Syn Amadathy bowiemeśmy pasze Nadwszystkie inne Beie naywyższego Y nad Xiążęta uczynili z niego [...]. ChrośAm VIII, 29.
Syn Haná zowie się Gaga Sołtan, ktory od Oyca w Zástaw Cesarzowi Tureckiemu dany bywá, tam ná Dworze iego bierący edukacyą. Krewni zowią się Ulan, Szlachta znácznieysza, Murzowie, Sędziowie Kádye, Rządcy Begi, Brácia Soldan. ChmielAteny II 452.
Máią pod sobą y Bieiow, Agow, y pewną liczbę Zámkow [paszowie]. ChmielAteny II 488.
A z pomiędzy Mameluków obrano dwudziestu czterech Bekami, czyli Gubernatorami prowincyi; powierzono im staranie utrzymywania Arabów w spokoyności, zalecono im czuwać nad wybieraniem czynszow i całą policyą wewnętrzną; przecięż niebyli oni tylko narzędziami woli Rady naywyższey. VolnNowicOpis 42.
Niektórzy Baszowie umyślnie od porty wybrani, chcieli przez taiemne sztuki wskrzesić moc swey godności; ale Bekowie uczynili te intrygi tak niebespiecznemi, że do czasu wylądowania Francuzów musieli kontentować się spokoyną trzechletniąniewolą, po czym urzędowanie ich kończyło się. VolnNowicOpis 45.
Ubior ich wkładał nieiakiś obowiązek tey okazałości. Wart on bydź opisanym Był to pewien gatunek sług konnych, rozwożących rozkazy Beków i dopełniaiących powinności Szwaycarów, czyli odzwiernych. VolnNowicOpis 49.
Ich połączeniem iest tylko skupienie, marsze zgraią wałęsaiącą się, potyczką, poiedynek, a woyną rabusiostwo; to za zwyczay działo się w Kairze, gdzie iednego momentu wybucha niespodzianie kabała, Bekowie wsiadaią na koń, alarm się szerzy, przeciwnicy pokazuią się: ieden wpada na drugiego z szablą w ręku, kilka morderstw kończy kłótnią a słabszy lub boiaźliwszy ucieka. VolnNowicOpis 58.
Ztąd pochodzi rozrutność Beków, niszcząca Egypt i niekarność Mameluków, okropna dla ich dowodzców, których łupią. VolnNowicOpis 60.
Taki iest stan Egyptu. Większą część gruntów posiadaią Bekowie, Mamelucy, prawnicy, iurgieldnicy; liczba innych włascicieli iest nieskończenie ograniczoną, a własność ich podlega tysięcznym uciskom. VolnNowicOpis 64.
Wieśniacy są tylko wyrobnikami naiemniczemi, którzy ledwie tyle maią zostawione sobie, czymby śmierci wyprosić się mogli. Autor mówi, iak było w czasie rządu Beków i Mameluków. VolnNowicOpis 65.
2.indyw. »o wojskowym wyższym urzędniku w Polsce«: Ten basza gdy gromił Raduła, chcąc się zalecić cesarzowi tureckiemu, widząc chłopa dorodnego, wygoliwszy go, kaftan piękny włożył, udał go za zacnego Beja w Polszcze i oddał go cesarzowi; którego do tejże Jedykuły zasłano było. KoniecZRod 172-173.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Patrz beglerbeg.
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Data ostatniej modyfikacji: 14.02.2025
Najwcześniejsze poświadczenie: 1621-1643
Znaczenia:1. »głos bee wydawany przez różne zwierzęta (np. owce, barany, jelenie), beczenie«: Béczenie/ bék/ Mugitus boum, [...] Balatus ouium. Kn 19.
Iak się na złe odważa/ iak się rozpásuie Na krew ludzką okrutny? kto nożem katuie Gardziel wołowy/ ani bek go ruszy iego: Lub kto zniesie/ iák dziecie/ kłoc blekocącego Koziełka: lub ieść ptaka własnegoż chowania [...] OvŻebrMet 388 [379].
[...] wnet y mocne soki/ y członki iego [barana]/ w koćieł rzućiłá głęboki: Też soki/ y członkow/ y ćiáłá vmnieyszáły/ Y rogow/ y przy rogách látá wypaláły: Aż się ozwał młody bek z kotłá/ w máłey chwili. Czemu gdy się okrutnie wszyscy zádźiwili/ Wnet ztámtąd y wypádło iágnię/ y skakáło [...]. OvOtwWPrzem 268.
Owczych stad chore beki słycháć. OvOtwWPrzem 281.
Beczenie/ bek. Mugitus boum. Ianćiobluwis/ maumimas/ baubimas. SzyrDict 10.
Wiszą tłuste u rosłej prosięta samury; A cóż, gdy na kształt chmury Kilkaset czarnych dójek z ugorów się garnie Do przestronej owczarnie? Matki jagniątek różnym Wabią bekiem, lecz próżnym.
PotNabKuk I 523.
Cóż osłowi po uszu, po urodzie człeku Głupiemu? Tamten, oprócz źrebięcego beku, Nic nie rozumie, a ten, choćby mu do głowy Łopatą kładł, gdy rozum będzie miał osłowy; Ach, trudnoż być ludzkiego rozumu kowalem! PotFrasz1Kuk II 145.
W tym upádszy do nog Paná mego/ Wołám/ wyię/ y rycżę/ iak zwierz k tobie Pánie; A grzechámi się brzydzę. Z tąd ma me wołánie Bydź nie ná ksztáłt ludzkiego głosu/ álbo krzyku/ Lecż na kształt zwierzęcego beku/ wyćiá/ ryku. BesKuligHer 66.
Ba, jużci okrutne zamieszanie we wsi, kwik, bek, gdak, hałas, lament, gwałt, trzask, puk, grzmot, opresyja przebijają obłoki. MałpaCzłow 281.
Beczenie, Bek. das Geblöcke. bêlement, bêler, meuglement, mugissement, buglement. § bek owiec skopow, koz, krow, ieleni. T III 31.
Bek, vid. Beczenie. T III 31.
Zdarzało się w poślednieyszym nie co czasie Poetom spotykać się na dzieła swe, w ktorych wyprawianiu certowali o lepsze. Ten, ktory plac otrzymał, miał sobie przysądzonego kozła zwyczayną Bachusa ofiarę, (ktory to Bog był miany za Patrona Tragedyi) uczeni niektorzy rozumieią nawet, że od tego kozła pochodzi nazwisko Tragedyi [...] Tragodia, iakoby, bek kózła [!]. CzartAKPannaPrzedm 15.
Przyday i te: Broni szczęk, Miedzi brzęk. Trąby dzwięk, wrzaskliwy odgłos. Koni tęt, tępt, tętęt, tup. Owiec bek, bęk, beczenie. DudzZbiór 21.
2.przen. »głośny płacz«: Kupidyn w beki, krzyki, wrzeszczy, płacze, Matka go porwie, iak zparzona skacze. JabłEzop 16.
Tu płakać wszyscy poczeli; aż na to, Jozef im powie y przed tym y ninie. Mścić się naymnieyszey chroniłem przyczyny. Y dziś daruię wszystkim z serca winy. Gdy się to dzieie u Jozefa w domu, Dwor Faraonow z zgiełku z beku z ryku Y z tak bliskiego przy pałacach gromu O Jozwowych się braci dowie szyku. ChrośJóz1745 P3.
Porwą ią [żonę Putyfara] tedy, trą, trzezwią, ruszaią, Kobiety w lament, w krzyk, w płacz w zgiełki, beki, Ci suknie owi, piersi rozpinaią. Aby ią wiatrek, mogł obwinąc lekki, Po wodki iednych, co w skok posyłaią, By ich co prędzey, nániesli z apteki. ChrośJóz1745 F4-F4v.
Zu/ nehmlich schreiten/ sich begeben zu etwas. à, c’est à dire, commencer, se mettre, passer à qu. ch. § [...] Kupido w beki, w krzyki. T III 2473.
# Użycia metajęzykowe:
#
[...] barszczyk bek bez bluszcz bobek bol bruk budynek [...] in u genitivum terminant; ut ádámászek ádámászku, ánimusz ánimuszu etc. WojnaInst 29-30
#
Perdunt (e) in omnibus casibus, nomina bez ceber chrzest flader [...] His adde desinentia in ec, ek, el, eł, en, eń: item cukier iáskier lagier owies pies szwágier. (p) Excipiuntur piec bek ćwiek człowiek Grek przysiek sąsiek [...]. WojnaInst 32
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]