ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp, T (pod: ścinam), L (ściąć, zciąć; XVI-XVIII w.), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SXVI (?), Kn (?)

Formy gramatyczne

bezokolicznik

ściąć

czas przeszły

lp	m	3. os.	ściąn
			ściął
	ż	3. os.	ścięła
	n	3. os.	ścięło
lm	mos	3. os.	ścięli

czas przyszły prosty

lp	1. os.	zetnę
	2. os.	zetniesz
	3. os.	zetnie
lm	3. os.	zetną

tryb rozkazujący

2. os.

zetni

imiesłów uprzedni

ściąwszy

nieosobowy czas przeszły

ścięto

Znaczenia

1. »za pomocą ostrego narzędzia oddzielić coś od podstawy lub od całości«

Rekcja: co

– Káżdą rzecz ostrość iego ná świecie zepsuie Drzewo náwiętsze zetnie y skáłę przekuie. RoźOff 164.
– Czemu gdy wierzch drzewu zetną grubieie drzewo? Co miáło iść w wierzchołek to zostáie, y rozlewá się, y ták drzewo grubszym czyni. TylkRoz 150.
– Cedry záś tákie wielkie wydáie, że ieden z nich sciąwszy, może pomiescić w sobie 50. osob zrobiwszy z niego iednego bácik ná Morze. ŁubŚwiat 653.
– Aby się wisnie bez kostek rodziły, tego zażyi sposobu. Młode drzewko od ziemi na dwie stopy zostawiwszy pniak zetni, y od końca aż do korzenia rozłupay na dwoie, drzeń w oboch stronach wybierz żelazem, potym do kupy spoy, owe szpary, gnoiem obłoż, zwiąż, za rok iak się owe zrosną obie strony, wszczep latorosli młode ieszcze nie rodzącey wisni, bez kostek będziesz miał owoc Martialis. ChmielAteny III 387.
– Scinam, v. m. F. zetnę. 1) abhauen [...] 1) couper; abbatre, faire tomber par le moien de quelque épée ou d'une hache. [...] 1) iednym zamachem ściął to drzewko. T III 1997-1998.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

ściąć głowę komu;
ściąć szyję komu:

– O KRolu Dáwidźie/ y o wielkim Obrzymie Goliáćie. Iáko go Dáwid zábił/ y głowę mu ściął. VolcDial 101v.
– [...] Stanisław Potocki, starosta halicki, z miłości ku stryjowi swemu, bez ordynansu hetmańskiego, z swoją chorągwią pancerną posiłkować stryja swego porwał się, który uczyniwszy ze stryjem swoim znaczną klęskę w Turkach, sam zginął, ale z wielkiem podziwieniem, bo Turczyn doiżdżając go, ściął mu głowę w misiurce, która u takiego pana niepodła być musiała; głowa z denkiem odleciała, a czepiec, że dostatni był, został na ramionach; tej głowy (jako powiadali, bom ja tego nie widział) znaleźć po tym nie mogli, ale inną do ciała przyłożyli. DyakDiar 63.
– Trafiło śię że Litwin jeden poimał tam Mniszkę, która uchodząc zelżywośći, obiecała mu taki dać olejek, którym namaszczonego żelazo imać śie nie miało. Zeby zaś tym prędzey poganina uwiodła, kazała mu tego doświadczyć ná swojey własney szyi. Uwierzył temu Litwin, y dobywszy szabli jednym zamachem ściął [sobie] głowę. HylInf 44-45.
– Samać się prawi Hetmanie wydawam, Ze Luceiusa brata mego kryię; I będę kryła, z tym ci się przyznawam Dotąd, asz każesz sciąć obiema szyię. ChrośKon 184.
– Pragnieniem życia sąsmy uwiedzeni, Ze nasz Przyiaciel w kaydany się dostał, Tosz wziąwszy z sobą z namiotowey sieńi Pindara; ktory przy nim się był został, Odtąd iak Crassa; Parthowie wycieni; Szyię mu, żeby sciąć ią lepiey sprostał, Wyciągnął; ale kiedy się on wzdraga, Czemusz mię, rzecze ręka twa nie smaga? ChrośKon 260.

Przenośnie

Szczęśliwa kosa, co to siano ścięła, Że Jezusowi za łoże stanęła. KolBar II 668

2. »zabić, ucinając głowę«

Rekcja: kogo

– A coż mu ucżynią? Objeszą go nogámi wzgorę jáko żydá. Zetną go/ rospalonemi kleszczámi będą tárgáć/ ná koło go wpletą będą go czwiertowáć/ spalą go. VolcDial 122.
– Roskazał tedy Nero kátowi/ żeby go śćiął/ ktory gdy rozumiał że Symoná śćinał/ kozłá śćiął. SpInZąbMłot 406.
– Tu Pan Bog pychę iego dziwnie skarał/ że głowę naprzod sám położył/ gdy go z dziáłá wygodzono z okopow /y inszych názad pierzchaiących do kilku set vbito (trzech żywcem poimano) tegoż przywodźcę sámisz Turcy ścięli. ZbigAdw A4v.
– Piękna wdzięczność zaprawdę na tamtej wojnie potkała Zbigniewa Sarnowskiego, com czytał w manuskrypcie dziada mojego, który ściąwszy na harcu szwedzkiego kapitana, wetkniony łeb jego na pałaszu rzucił królowi pod nogi: „tak padną, Panie mój, wszyscy nieprzyjaciele twoi!”. PotWoj 1924, 372.
– A wtym prowadzi tłustego officera młody wyrostek ia mowię day sam zetnę go, On prosi niech go pierwey rozbierę bo suknie na nim piękne pokrwawią się Rozbiera go tedy az przyszedł Adamowski krayczego koronnego Towarzysz Leszczynskiego y mowi Panie Bracie Gruby ma kark na W Ci młodą rękę zetnę ia go targuięmy się tedy kto go ma scinać atym czasęm wpadli tam do sklepu w ktorym były prochy w beczkach pobrawszy insze rzeczy biorą tez y prochy w czapki w chustki kto w co ma. PasPam 60.
– Pyta Woiewoda A Skrzetuski czy zywcem wzięty? On mowi ze na oczy swoie widział kiedy Moskwięcin do niego Strzelił apotym go Sciąn. PasPam 90.
– Nie wiem tedy, jakim to szczęściem, że go Turczyn, nie ściąwszy, wziął żywcem. SobJListy 557.
– Ieśli ktory więźień nie może zá nimi nádążyć/ álbo się rozchoruie/ záraz go zetną/ tych záś co zdrowo y w cále vwodzą/ przedáią Turkom/ ktorzy ná mieyscá pewne przyiezdżáią/ iáko ná Iármárk naylepszego Towáru/ co z Ordy pochodźi. RicWielJMon 74.
– Wolę pod miecz niż w jarzmo, niż iść do okowu. Jeszcze bym wątpił, gdyby nie umierać znowu, Lecz się opaskudziwszy taką klępą szpetną, Po staremu umierać, wolę, że mię zetną. PotFrasz1Kuk II 169.
– Anglija, która ognia dotychczas i wody Broniła katolikom, skoro ich krwią zbroczy, Z Rzymem się, w sto sześćdziesiąt lat, wiarą jednoczy, Jako mu dla metresy, którą potem zetnie, Henryk Ósmy wypowie posłuszeństwo szpetnie. PotFrasz2Kuk II 461.
– Cieszy się stary żołnierz, jakby ściął Turczyna, Skoro żona pierwszego powije mu syna: Każe z dział strzelać, sąsiad spraszać do bankietów. PotMorKuk III 119.
– Ten, co kradł, nie krewnym li Waszeci był bliskiem, Co go ścięto? bo się zwał takimże przezwiskiem. PotMorKuk III 176.
– Niechżeby który krzyknął, jako ogar w borze: Heretyk! zamurować na śmierć go w klasztorze Abo ściąć, abo spalić! PotMorKuk III 271.
– Na to mu ieden z Rotmistrzow odpowie Poydziesz nic nie wątp; lecz pewnie bez głowy Bo nie kazano przywieść cię w okowie Ale twą głowę; y z tey zaraz mowy Sciął go, y ó tym Dolabelli powie Ktory ią kazał wnet na widok nowy Złozyc na stolcu, gdzie on z swey Praetury O ludzkich sprawach czynił koniektury. ChrośKon 82.
– W swym Minutius Praetor Trybunale Sprawuiąc Sądy, gdy ó zgubie słyszy W kramik się bliski schroni w tym opale Ceklarzom odeysc precz kazawszy wciszy Ale ci bawiąc, gdy ich ruszą żale Odkryią przez to; kędy ich Pan dyszy Ktorego z owey wyciągnąwszy budki Zetną Siepacze na ich większe smutki. ChrośKon 173.
– Ia w tym wystąpiwszy ná okrągłe Theátrum świátá wszystkiego, rzuczę tu y owdzie okiem, á potym z plecu w zápálczywości nieuchronną machnąwszy kosą, trzecią część świátá żyiącego ná śmiertelnym położyłem pokosie, á wtorym machnieniem by prędko przypádszy, śmierć nie zátrzymáłá kosy, pewniebym ściął wszystek narod ludzki. AndPiekBoh 61.
~ GŁOWNEGO KARANIA Species za Akcye Kryminalne były, Obwiesić, Spalić, Sciąć, Ukamienować, Utopić, Cwiertować, Końmi rozszarpać, ze Skory odrzeć, zrzucić z skały, w rzucić między drapieżne Bestye, Kości łamać w kole. ChmielAteny1755 I 366.
– Scinam, v. m. F. zetnę. [...] 2) köpfen, enthaupten. [...] 2) trancher la tête à qu; décapiter qu; faire sauter la têteà qu. [...] 2) mężoboycę ścięto; pościnano zboycow. T III 1997-1998.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Nie mow Krolowi Beszte/ bo cię zetną ieszcze. RysProv F4.

a) o personifikacji śmierci »zakończyć czyjeś życie«

Rekcja: kogo, co

– Jedno u śmierci marce, jedno maje, kwietnie: Kiedy chce i kogo chce, bez minuty zetnie. PotFrasz1Kuk II 66.
~ Uciekaj, duszo, z ciała; śmierć za tobą stoi; Jak zetnie, jużeż was nikt z kupy nie rozdwoi. PotFrasz2Kuk II 620.

3. »zadać rany cięte skutkujące śmiercią«

Rekcja: kogo, co

– Na osoczonego bez rosy przez Iwanka osocznika machinę dzika ruszyłem się i szczęśliwie my go ubili, z szkodą jednak nieodżałowaną, bo mi wyśmienitych piąciu ściął psów, trzech na miejscu, a dwaj ultimis spirant, Pan Bóg-że wie, co z nich już będzie. RadziwHDiar 82.

4. »pokonać kogoś w sporze, w rywalizacji«

Rekcja: kogo

– Niech wszyscy filozof i, co byli i co są, Twierdzą, niechaj rogate sylogizmy zniosą; Krótkim ich słówkiem baba ze szpitalu zetnie, Rzekszy: Nie masz. Przegrali filozofi szpetnie. PotMorKuk III 84.
– Popraw się, zgadni mi tę amfiboliję, Że złota szwajca mury stalowe przebije. Wielkiego wtenczas ze mną zetniesz Apollina, Gdy mi zgadniesz tę gadkę, ktora to przyczyna. ZbierDrużWir I 33-34.

5. »spowodować zestalenie, skrzepnięcie cieczy«

Rekcja: co

– Przystąpi do drzwi, po máłu y z cicha, Iak nayostrozniey ręką ie odpycha; Drzwi się nie ruszą Stoi[ą] iak mur iáki Bo w onę Wodę Ktorą była háki Zalała: w marzły; iakoby ią zcięto Zlęknie się mniema ze iuz drzwi zamknięto. OblJasGór 115.
– Co zdroj jasny tak ścięło? Ktorej wzrok Gorgony Sprawił, że w sklany marmur potok obrocony? ZbierDrużWir I 88.

Związki niejednoznaczne względem znaczeń

Związki frazeologiczne

ściąć zęby:

– Stały tuż w żáłobie V brátnich mar/ włos siostry puściwszy po sobie; Z tychże iedná/ iák strzały z siebie dobywáłá/ twarzą nábrácie legszy/ z świátem się rozstáłá. Druga mać żáłościwą cieszyć się záwzięłá/ Zmilkłá w tym/ y szwánk ślepy wźiąwszy/ zęby ścięłá. Te dopieroż rozdárte/ gdy w ćmę duszá biegłá. OvŻebrMet 146.
– Czuiąc się bydź záráżoną Jákąś skrytą chorobą/ twárdo ścięłá zęby. Y nie otwárłá ich/ áż gdy duszá szła z gęby. OvOtwWPrzem 228.
– Toż do mioteł, do biczów oni srodzy kaci, Zwłaszcza kiedy ich urząd żydowski przepłaci; Dwaj a dwaj na przemiany, ściąwszy z gniewem zęby, W subtelnym ciele robią okrutne poręby: Sieką, biją, chlustają, aże do ocinku, Świeżej brzozy echo się rozlega po rynku; Wspinają się na palce, zamierzając z góry, Że już ledwie na Pańskim ciele co znać skóry: Od głowy aż do stopy krwią się zlał rumianą, Wszytkie się jego rany jedną zdadzą raną. PotZacKuk I 577.
– W sercu nic, w głowie mało, w jednej gębie wszytek Tak wielu wywiezionych pieniędzy pożytek, Że jednym kłamstwem będzie drugiego popychał, Będzie prawił, co czytał albo kiedy słychał, Jakby widział na oczy, aż mu poda sztychy Ktoś z Merła i z Drzypola albo z Janczarychy, Gdzie w oczach wodza swego dzikich Tatar kłęby Osiadł, i dopiero wtedy Monsiur zetnie zęby, Kiedy mu żołnierz rzecze: Mój panie, przebaczcie: Że was tam nikt nie widział, tu Rodus, tu skaczcie. PotFrasz1Kuk II 267.
– Zaczną ci i ledwie wiersz prześpiewają trzeci, Aż mój pan Grabski pod stół, ściąwszy zęby, leci I tyleż go na świecie. PotFrasz1Kuk II 284.

ściąć usta:

– Zląkł się ná ten cud y strách Horn wspániały, Zdrętwiał y włosy na głowie mu wstáły, Vsta sciął, słowa przemowić zadnego Przesdzięki niemogł z stráchu tak wielkiego. OblJasGór 25v.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

odmiana złożona

lp	M.	m	ścięty
		ż	ścięta
		n	ścięte
	D.	m	ściętego
		ż	ściętej
	B.	ż	ściętą
		n	ścięte
	Ms.	m	ściętym
lm	M.	mos	ścięci
	D.		ściętych
	B.	nmos	ścięte

odmiana niezłożona

ścięt

Najwcześniejsze poświadczenie:

1606

Znaczenia

1. »oddzielony od podstawy za pomocą ostrego narzędzia«

– Na gotowano do Mszey na pniaku Sciętego dębu y tam od prawiło się Nabozęnstwo. PasPam 61.
– Ze pnia ścięte drzewo zwieś ná mieysce suche, y w kwadrat ták ułoż, áby wiatr mogł w skroś przewiewáć, z wierzchu przykrywszy dla niepogodnych chwili. BystrzInfArch A3.
– Niedługo zabawiwszy, nie sto ale dwieście, Głow ściętych niosąc, pełno otym nowin w Mieście. DrużZbiór 16.
– Drzewa, ogromnych Cedrow z wielką pracą ścięte, Jedne w tramach przywożą, z drugich deszczki rznięte; Jnne w sztuki Rzemieślnik ostrą piłą przetrze, Zapach ledwie nie wszystko nápełnił powietrze. DrużZbiór 87.
– W Iaponii gdy Swiętą szczepiono Wiarę, dziwne ścięte Drzewo, w ktorego srzodku Krzyżá znak znaleziony. ChmielAteny1755 I 636.
– 27 Lipca o 8 z rana w Denbigh deszcz nieustanny przez 30 godzin, rzeki wylawszy zboża, y siano ścięte zniosły: więcey niż 12 mostow zerwały, dęby wielkie y inne drzewa, płoty z korzeniem powyrywały, rzeka Elwi na wielu mieyscach łoże odmieniła. BohJProg II 161.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

mieć skórę ściętą:

– ENLEVER [...] Il a la peau toute enlevée de coups de fouët. Verberibus cutis rupta est. [...] Skorę ma wszystkę ściętą i zsieczoną od plag zbitą nápuchłą nábrzmiałą wzdętą. DanKolaDyk I, 513.

2. »zabity przez ucięcie głowy«

– Czwarta kondycya pactorum conventorum: Nie bawić przy sobie cudzoziemskiego, mianowicie szwedzkiego narodu ludzi, ani ich przypuszczać ad consilia, et munia obeunda, gdyż się niewiara wielka przeciwko KJMci w Gropsie, w tym sekretarzu, niedawno w Krakowie ściętym, okazała. DyskRokCz II 428.
– Nadobnemi słowy et cum summa modestia prosili o to posłowie, aby KJM. na przysięgę swą pomniał, prawo przed oczy kładli: nic to wszystko nie pomogło i mało było na tym, że jeden brat, który już był w łaskę przyjęty, w kochaniu KJMci był, w pokoju jego bywając, szachy z nim grawając, u wojska jego pod Łukami w Moskwie był, w namiecie jego bywał, choć nie publice, ale privatim, ale potym za złemi obyczajami od starosty krakowskiego, na on czas pana Zamojskiego, pojmany, ścięty i drugi potym ćci odsądzony. BazylAntidotCz III 273.
– Mieysce gdzie [św. Katarzyna] śćiętá byłá/ ukázuią teraz zá miástem/ ná pámiątkę iej stoią wielkie dwá mármurowe słupy postáwione Astąd Ciáło Pánieńskie od Aniołow ś. ś. było wziete/ y ná gore Synái zanieśione. BreyWargPereg 78.
– Názáiutrz on ścięty był náleziony/ y głowá w padole gdzie woyská widziáne były/ sládu záś áni ludzkiego/ áni końskiego żadnego nie ználeziono/ tylko ná mieyscách błotnych slad ptászy pokazał sie. SpInZąbMłot 294.
– Złamał drzewo, jakom rzekł, i szable dobywał, Szable, której raz nigdy daremny nie bywał: Za każdym razem, lub beł sztychowy lub cięty, Albo śmiertelnie ranny albo chłop beł ścięty. ArKochOrlCz I 189.
– Tych ściętych głowy zostawały na wieży bramnej, która na most od starego miasta idzie. DzienTatom 358.
– Pokoiki wtych Namiotach tak skryte że ledwie trzeciego dnia znaleziono utaiąną iakąs wezerską dilektę. A drugą stroyną bardzo sciętą przed Namiotem lezącą zastano. PasPam 260v.
– Za co był V Koscioła Swietego Krzyza pod Parchanem pod Bozą Meką Kamienną Sciet, y tam pogrzebion. KomonDziej 107.
– Clementia sie iey pokazała ze tylko oboie Scie[c]i zostali KomonDziej 171-171v.
– Był też tam niedaleko pałac murowany, w którym pełny zastali szucharów ad instar kukiełek pieczonych, których nie brali; był w nim i lew w klatce, ale i tego nie brali, strusia zaś zastaliśmy ściętego przed namiotami wezyrskimi; jedni powiadali, że go nasz któryś ściął, drudzy, że Turczyn, aby się taka raritas Polakom nie dostawała. DyakDiar 67.
– W przedniey ulicy iest sklep więźienia S. Kátarzyny Męczenniczki Alexandryiskiey, zá Maximiná Cesarzá Rzymskiego około Roku 260. tam ściętey, między dwiema słupami marmurowemi czerwonemi, nie daleko więzienia stoiącemi. ChmielAteny II 657.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

ścięta śmierć:

– Scięta śmiérć [...] Capitale supplicium. [...] Poena capitis. [...] vide Gárdło 2. et Zabóy 1. Kn 984.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

ŚCIĄĆ

ŚCIĘTY, ŚCIĘT