ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp, SXVI, Kn (pod: ból), T (pod: bol), L (XVII), SWil, SW, SJP

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				boleść
	D.				boleści
	C.				boleści
	B.				boleść
	N.				boleścią
	Ms.				boleści
	W.				boleści

liczba mnoga

	M.				boleści
	D.				boleści
	C.				boleściom
					boleściam
	B.				boleści
	N.				boleściami
	Ms.				boleściach

Znaczenia

1. »cierpienie fizyczne«

– Zabrze [...] w żwaniu obrażając dziąsła same, wielką boleść przymnaża, a koniowi karmi pożądanej gryść i żwać dobrze nie dopuszcza, a zatem do chudnienia niemałą przyczynę dawa. DorHipTur 191.
– [Syrop z piołunu] Mácicznym boleściam iest rátunkiem/ ieno go lepiey po przeczysczeniu używać. SyrZiel 351.
– Tákowy miod [...] Sciátyce y boleściom w biodrách użyteczny, bo ie ucisza. SyrZiel 395.
– [Szatani w piekle] Bez przestanku nas biią sieką tłuką męczą Ze wszyscy ktorzy tam sąm od bolesci ięczą [...]. KodKon 105.
– Arthritica. Gliedsucht. członkowa boleść. GuldOn 54.
– Dopierosz kiedy pod przysięgą ręczy Ze iego brata, ckliwe trzyma Łoże, Wsrogich trzy lata boleściach się męczy [...]. PotSyl 39.
– Antimonium [...] staie się lekarstwem prawie powszechnym przeciw febrom [...] robakom, boleści głowy, kolce [...]. SekrWyj 144.
– Mieysce takie [bolące] napełnione iest humorow gryźliwych, ktorego gdy się dotknie, nieiáko ie ściśnie, á zatym humory z obolałego mieyscá idą do zdrowego y nową w nim boleść wzbudzaią. TylkRoz 240-241.
– Czemu plaster folgę w boleści ciáłá czyni? TylkRoz 241.
– Nawiedzał ią Pan Bog rożnemi y nadprzykrzonemi boleściami, iako gdy cierpiała artykularną chorobę. NiesKor II 501.
– W Boleściach powierzchownych od katarowych descensow początek biorących wielce pomocna wodka mrowczana z macierzanką dziesięć razy przepalana, trochę w niey kamfory rozpuściwszy. BeimJelMed 114.
– bol rodzących; boleść w rodzeniu. Geburts-Schmerzen. travail d'enfant; les épreintes, les douleurs que ressent la femme qui enfante; mal d'enfant. T III 68-69.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

boleść cielesna:

– 31. Ieżeli duszna boleść większa niż cielesna. TylkRoz 306.

boleść nudna:

– Zkąd łátwy przechod w boleść nudną vst żołądkowych/ y omdlewánie/ to iest prędkie vtrácenie sił wszytkich. CiachPrzyp 19.

boleść uśmierzać:

– Ususzone y na proszek miałki starte (venia dicendo) łayno człowiecze, y z niego preparowana woda inflammacye, Skaży, błonki leczy, y boleść Oczu uśmierza. BeimJelMed 237.

boleść układać:

– [Kopr włoski] Lędźwi y biodr/ Nyrko[w]/ y Krzyżow boleści ukłáda. SyrZiel 392.

boleść uskramiać:

– [Cyprys] Sciátykę ábo boleści w biodrách uskramia. SyrZiel 373.

boleści ulżywać:

– Podágrę cierpiącym z siárką ciepło przykłádáć/ [ocet] boleści ulżywa/ głowy bolenie/ z oleykiem rożánym zmieszány uśmierza [...]. HercBan 61.

uśmierzenie boleści:

– [...] zażywaią pewnych słów [...] ná vsmierzenie boleści dla záchowánia żywotá y dobrego zdrowia, áby go nieprzyiaciel nie mogł pozyć y ná przypadki rozmáite tym podobne. WisCzar 29.
– Służy ten likwor nader skutecznie ná uśmierzenie wszelkich boleści [...]. VadeMed 262.

ulżenie boleści:

– Item Pijawek na wierzchu głowy stáwienie tám gdzie się kość spaia, pomocne ná wiele głownych chorob y ulżenia boleści, tákże hemoroidow otworzenie, dawne głowy bolenia oddala. PromMed 21.

cierpieć boleści I (sz. zm.):

– Tákiż żywot y tákie dokonánie Aristokrátesá Misseńskiego podkáło/ ktory w gorączce hániebne boleści cierpiąc/ á nogi w zimney wodzie trzymáiąc/ sam na się wywoływał/ że to zá niecnoty swe cierpiał. StarPopr 18.
– Pani Matka Moia Agnyszka Wilczkowa Kudlicowna, zachorowawszy na Puchline y Lieżąc niemal bez puł roku na Łuszku tak była opuchła ze y ręce nogi y całe ciało było strasnie opuchło, a potym cierpiąc tak wielkie bolesci, W ten dzien rano [...] Panu Bogu Wszechmogącemu Dusze [...] oddała. WilczPam 40.

podlegać boleściom:

– [...] ten, ktory Niepodlega boleściom żadnym z swey Nátury, Cierpiał męki, áby nas wolnemi vczynił Od występkow, lub sam nic nigdy nie záwinił. DamKuligKról 286.

leżeć w boleściach:

– [Pewien młodzieniec] wciężką wpadł chorobę; y ták leżąc w boleściách/ zdáło mu się że był porwány ná sąd Páński [...]. StarKaz 622.

boleściami być złożonym:

– Tegoż czásu kmieć nieiákiey wsi Wisentalu/ gdy bárzo ciężkimi boleściámi y morzeniem przez czáry był złożony. SpInZąbMłot 7.

boleść czyniący:

– Boleść głowy znosić tákże tárciem y wiązániem z boleścią/ krysterámi tákże y czopkámi/ ktoreby ná doł odciągáły máteryą boleść czyniącą. PetrSInst D4.

boleści komuś przydać I:

– Násypiesz soli w oko, to oko płácze, násypiesz ná ięzyk, ięzyk zpluwa, násypiesz ná ránę, boleści się przyda [...]. MłodzKaz IV, 508.

boleści ponieść:

– To ciało [...] ktore ták wiele mąk i boleści poniosło/ wszelkich bolow/ wszelkiego utrápieniá ná wieki pozbyło. BujnDroga 403.

2. »cierpienie psychiczne«

– Osłábieje Dámászek/ udá się do uciekánia/ á strách go ogárnie; uciski i boleści ogárną go/ iáko rodzącą. BG Jr 49, 24.
– Onym ktorych serce gwałtowna boleść opanowała radzą po zielonych się błoniach morawach y ogrodach przechadzac aby [...] wiatr południowy pochmurne zalom mgły rospędzał [...]. HerbOr 538.
– Rozmyslay boleść Matki nad Synęm w grob złozonym. OblJasGór 142.
– O Boże! obolesná wzgárdo! o gorzka pełna wzgárd/ pełna obelgi y despektow Boleści. BujnDroga 325.
– O czym gdy do Senatu dano znac Pompeiuszowi, ze ią wielce kochał, nie mniey y on srogim zalem y bolescią przerazony został. SzołHist 7.
– W prawdzie trudno straciwszy miłego Przyjaciela, lubą sercu swemu Małżonkę, wiernego w szczęściu y nieszczęściu [...] towarzysza nie żałowáć, serca swego boleścią, oczy łzami, wszystkiego siebie utrapieniem nie napełniać. DanOstSwada VI, 7.
– Złe zaboystwo, zła zazdrość, zła pychá szkárádna, Przecięż z nich ták niedoymie, do żywego żadna Boleść, iáko niewdzięczność, kiedy nią Pan drugi Wypłaca, dobrym sługom zá szczere usługi. DrużZbiór 17.
– Jak by mię wrzącym opárzył ukropem, Tak wielka boleść spádła ná mnie nagle [...]. DrużZbiór 172.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

boleść duszna (sz. zm.);
boleść na duszy:

– 31. Ieżeli duszna boleść większa niż cielesna. TylkRoz 306.
– Wielu áby uszli wstydu, frásunku, háńby, y innych boleści dusznych, życzyli sobie choroby ktora iest boleścią zwierzchną, zaczym znáć że większa iest boleść ná duszy. TylkRoz 306.
– Wielu áby uszli wstydu, frásunku, háńby, y innych boleści dusznych, życzyli sobie choroby ktora iest boleścią zwierzchną, zaczym znáć że większa iest boleść ná duszy. TylkRoz 306.

boleść serdeczna;
boleść serca (sz. zm.):

– Ta tedy nowina [...] Heretykom zaś rany świeżego żalu, przez zgubienie nowo niepotrzebnej pociechy, tem z większą boleścią serdeczną ponowiła. DembPrzew 26.
– [Diabeł] podwodzi nas do szemrania w przody/ potym do nárzekánia/ nákoniec do bluźnierstwá y desperácyiey [...] bo przeźnie boleść serdeczną wyrzucamy z siebie [...]. StarKaz 397.
– Ciężkie tylko pámiętnych pociech wydawáią się suspiria, ozdoby wszytkie nasze czarnym powłocząc cieniem/ á obfitymi miásto konsolácyey karmiąc się łzámi/ w boleści sercá tákowey czekáiąc godziny/ ktorą ad eam nos prowádzi metam. PisMów II 317.
– Niektore Páńskiego y Szlácheckiego stanu Osoby tę wádę do siebie maią/ gdy do kościołá ná nabożenstwo przydą/ że się ráczey y więcey częścią spániem/ częścią szeptániem/ (gadániem/ rozmawiániem) częścią w modlitwách czytániem/ niźli słowa Bożego słuchániem zábáwiáią. Ná co ja sam ná ambonie stojąc nie raz z wielką sercá boleścią Pátrzyć muszę. GdacPan 21-22.

boleść wnętrzna:

– [Chrystus] znosił boleści wnętrzne/ y zewnętrzne/ krzywdy/ zelżywości/ vrągániá/ niewdzięczności/ zdrády y czyhániá ná śmierć niepoiedenkroć od złośliwych ludzi. BanHist 109.

boleść grzechowa:

– Nie masz boleści záprawdę nád boleść grzechową/ ktora nie tylo ciężka/ ále y długo człowieka trapi. BirkNiedz 54.

matka boleści:

– Gdzie przez te ták ciężkie bole/ proś ábyć vprosiłá matká boleści/ wszytkich ran dusze twoiey zleczenie. BanHist 181.

cierpieć boleści II:

– Vważże teraz iákie było męstwo tey Pánny/ ktora máiąc/ cierpiąc tákie boleści/ nie mdláłá/ áni vpadáłá/ ale stánęłá; bo tak Ewángelistá mowi: Stałá tedy Mátká, etc. BirkOboz 30.

boleść czynić:

– [Złość] skoro do dusze przystąpi/ wnetże człowieká złego trápi/ tłucze/morduie/ płácz/ boleść nie zákrytą w nim czyniąc [...]. StarPopr 19.

boleścią kogoś nabawić:

– [Śmierć] Sama przed Czasem y Zebrała y Skosiła y Strawieła: Zaczym Nas wszystkich Zalem i Bolescią Nabawieła [...]. HerbOr 582.

boleść komuś zadawać (sz. zm.);
boleści komuś przyczyniać:

– Przykłáda Bernárd ś. iż wszytkie rány/ ktore zádawáli káci Chrystusowi Pánu/ zádawáły też wielką boleść Pánnie naświętszey [...]. BirkOboz 29.
– [...] są w druku te iego [Hinczy] pisma [...] Mátká Bolesna Márya, to iest tłumáczenie Męki Páná Chrystusowey, ktora boleść Mátce Boskiey zádawáłá [...]. NiesKor II 362.
– [...] występki są choroby y wrzody duszne/ ktore ustáwicznie człowieká chorego czynią/ y nie ledá mu boleści przyczyniáią/ y rychłą śmierć przynoszą [...]. StarPopr 77.

przydać komuś boleści II:

– Z tákowey powieści [że nie ma w państwie człowieka, który mógłby mu opowiedzieć o wierze chrześcijańskiej] Więcey przydał Krolewic do smutku boleści sobie. DamKuligKról 32.

Związki frazeologiczne

wybić komuś boleść z serca:

– Ale złemu człowiekowi byś nábarziey w iákim kłopocie milczeć kazał/ żadnemi namowámi nie wybiiesz mu boleści z sercá/ áby wołáć/ áby włosow ná sobie tárgáć/ ábo sámego siebie y żywot swoy przeklináć niemiał. StarPopr 19.

Przenośnie

Obiecał iey to był Symeon: Twoię własną duszę przeniknie miecz; miecz mowię/ Kompássyey/ iáko mowi Bernárd ś. ábo boleści záraz y miłości/ iáko vczy Ildefonsus.BirkOboz 27

Znaczenia niepewne

1 lub 2:

– Ciáło cię tedy w ten czás okrąży boleściámi/ strachem y tęsknicą wielką; duszni nieprzyiaciele obtoczą cię w koło/ wyliczániem grzechow twoich: A świát cię opasze ná koło żalem. StarKaz 242.
– Nie długo potym rozchorował się na śmierć; á gdy się stráchy y boleści śmierci przy nim znaydowáły/ Przyiaciele też konáiącego słowem Bożym cieszyli/ y upomináli/ áby dobry boy bojował/ zá grzechy swe żáłował/ y w wierze praw dziwey duszę swą Bogu poruczył y oddał [...]. GdacPan 78.
– Mam zá to, żeby się [ci, którzy nie wierzą w piekło] upámiętáli/ y o to stáráli/ żeby im czásu swego ná to mieysce mąk y boleści piekielnych przyść nie trzebá! GdacPan 133-134.
– Pámiętay też ná one wieczne boleści potępionych/ ná ich lámentowánie y biádanie: O Wy gory pádnicie ná nas/ á Wy Págorki przykryicie nas/ ábyśmy nie pátrzyli ná tego/ ktory ná stolicy siedzi! GdacPrzyd 57.

Związki niejednoznaczne względem znaczeń

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

mąż boleści:

– Najwzgárdzeńszy był, i napodlejszy z ludzi, mąż boleści, á świádomy niemocy, i jáko zákrywájący twarz swoję; najwzgárdzeńszy mówię, skądeśmy go nizacz nie mieli. BG Iz 53, 3.

boleść czynić:

– A pewnie że więcey iest rzeczy ktore nas strászą/ niźli ktore boleść czynią/ y więcey nas czásem mniemánie złey rzeczy/ niźli sámá zła rzecz trapi. StarPopr 44.

boleści ponosić:

– [Zmarły syn] Vkazał się Oycu/ y rzecze/ iuż się oycze nie modł zá mię/ bom iest potępiony ná wieki; y tákie męki cierpię/ iż/ bym miał ták wiele ięzykow iáko iest gwiazd ná niebie/ tedybym tych boleści/ ktore ponoszę nie wypowiedział dostátecznie. StarKaz 543.

boleści kogoś nabawić:

– [...] ná ten czás śmierć przypádnie niespodziewánie/ y pomiesza wszytkie zamysły chciwego człowieká boleści/ boiaźni/ y męki wiekuistey nábáwiwszy go [...]. StarKaz 409-410.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Ciężka boleść/ gdy się chce ieść/ ieszcze cięższa/ kiedy iedzą á nie dádzą. RysProv 16.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

BOLEŚĆ