ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (gębka), SXVI (gębka, gubka, hubka), Kn (gąbka, gębka), T (gąbka, gębka), L (gąbka, gębka), SWil (gąbka, gębka), SW (gąbka, gębka), SJP (gąbka)

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				gębka \|\| gąbka
	D.				gębki
	C.				gębce
	B.				gębkę
	N.				gębką
	Ms.				gębce

liczba mnoga

	M.				gębki
	D.				gębek
	N.				gębkami
	Ms.				gębkach

Znaczenia

1. »małe usta, wargi; policzki; twarz«

– Gembka Buccula. LodDict 23/2.
– A przy tym akcie będę się gotował, Jakbym cię w gębkę rumianą całował I usta barwą koralu podobne, Barzo nadobne. SzlichWierszeWir I 178.
– Gąbká/ Osculum. ab ore est dimin. [...] Buccula [...]. Oscillum [...]. Kn 182.
– Gąbka. 1) ein klein Mäulchen. [...] petit bouche. T III 355.
– Gębka. [...] *2) ein Mäulchen, s. Gąbka. [...] petite bouche, v. Gąbka. T III 370.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gębki dać:

– Zatym się pan obaczył, że go zrozumiała [żona], Fortelu zinąd zażył: zaczym się żegnała Z panią matką żoneczka, nim na wóz wsiadała, Tymczasem Zosia panu w kuchni gębki dała. WychWieś 22.

2. ekspr. »paszcza zwierzęcia; pysk«

– Ná to kierowáłá opátrzność Bozka, áby był postrzegł bogacz, że iego psi łaskawsi, ludzcieysi niż on! [...] pászczęki i gemby psie, gęmbkámi się stáły, nie rániąc ále wypiiáiąc ropę [...] za mistrzowániem nátury liżą lecząc, á zá oskárżeniem nátury, człowiek o człowieká nie dba [...]. MłodzKaz II, 252.

3. »pocałunek«

– Gąbka. [...] 2) Mäulchen, Kuß, Schmätzchen. [...] baiser. T III 355.

4. »porowata, wodochłonna substancja pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego«

– Tedy mocząc chustę abo wielką gębkę, przeciwko sierści przemywaj co najcieplej możesz, przemywaj tamże na miejscu ciepłem osusz, i chustami wytrzej, nie wodząc mokrego [stadnika] na chłód. DorHipTur 41.
– Gębka Spongia. LodDict 23/2.
– Dwaj osłowie spół idąc, nosili ciężary Różne: więc jednego z nich dolegał bez miary Towar solny, - drugi, acz nierówno pracował, Gębki nosząc, a przecię barziej utyskował. VerdBłażSet 36.
– A gdzieby też zieiącą byłá i rozwálistą raná/ tákże nálawszy w nię soku [z centurii]/ záháwtowáć ią ábo záłáwtámi y spinkámi kray do kráiu przywiodszy stuliwszy/ z wierzchu gębkę w tymże soku obmaczawszy przyłożyć. SyrZiel 659.
– GĘbká ktorey w łáźniách do wycieránia ciáłá używámy/ wrzody stáre płynące wysusza/ kłádąc ią w nie. SyrZiel 1395.
– Tám były wszystkie od Heleny święty/ Zbáwicielowe pochowáne sprzęty: Słup porfirowy/ Krwią świętą skropiony/ Włocznia ktorą bok Pánski przebodziony: Gwozdzie/ drabiná/ postronki surowe/ Młot/ kliszcze/ gębká/ y bicze drotowe: Tytułn Krolewski/ y insza ármatá/ Y Mágdaleny wonne Aromatá. TwarKPoch D2.
– Zátym bieżawszy jeden/ nápełnił gębkę octem á włożywszy ją ná trzcinę/ dawał mu [Jezusowi] pić/ mowiąc; Zániechajcie/ pátrzmy/ jesli przydzie Eliasz zdejmowáć go. BG Mk 15, 36.
– A było tám naczynie postáwione octu pełne. Tedy oni nápełniwszy gębkę octem/ á obłożywszy hisopem/ podáli do ust jego [Jezusa]. BG J 19, 29.
– A zárázem bieżawszy jeden z nich/ wziął gębkę/ y nápełnił ją octem á włożywszy ná trzcinę/ dał mu [Jezusowi] pić. BG Mt 27, 48.
– Dziurki w gębcé/ [...] Fistulas spongiae [...]. Kn 168.
– Gębczásty/ gębcé podobny/ Spongiosus, [...] vide Dziurkowáty. Kn 187.
– Gębká/ Spongia [...]. Conferua [...]. Peniculus [...]. Aplysia spongia [...]. Kn 187.
– Gębką ocieram. [...] Spongia abstergo. Spongio. [...]. Kn 187.
– Teraz gęmbka napieła Ktorą kiedy scisniesz Zostaniec tylko gembka á woda przes spary Przepływa tosz sie stanie z tymi Tysiącami Więc o posagu pytasz nie o obyczaiach A tam Panienka wie to co iest masculinus Choc iako zywo nigdy wszkole nie bywała. OpalKSat 18.
– Záprawdę nie wielka wysługá po Pańskich báżantách/ po Krolewskich potráwach prosić o partykę chlebá/ á to náwiętsza/ że v nieprzyiaciela. Po drogich y wytwornych winách o gębkę do łez otarcia supplikować. WojszDiar 271.
– Ma to gęm[b]ká, że przecię w-nie wsiąknie, prędzey wysuszy. MłodzKaz III, 493-494.
– Pátrzcież iaki to skąpiec świát, ktory nie tylko winá umieráiącemu, á ieszcze Panu świátá, żáłuie, ále i octu pod mensurą gęmbka tylko dáie. MłodzKaz III, 494.
– Język iest nákształt gębki wszystek subtelnie máiący w sobie dziurki, ktore bárzo pomagáią do rozeznánia smákow [...]. TylkRoz 208-209.
– Gębka ein Schwamm. KellGram 227.
– Namocz gębkę w urynie własney, wyzmiy trochę, przyłoż ciepło na sledzionę. CompMed 312.
– Gębczasty, gębce podobny. schwammig. fongueux, spongieux; qui tient de l'éponge. T III 370.
– Gębka. 1) ein Schwamm zum wischen. [...] ésponge. T III 370.
– [...] dekokcyje [...] przykłádaią się lubo w pęcherz nalawszy, lubo w gębke nabrawszy, lubo chusty máczaiąc y ciepło przykłádáiąc. VadeMed 329.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gębka morska:

– Chromotę y vłomność członkow leczy: Wziąwszy Ruty y Szałwiey zá rowno/ w winie á w wodzie nápoły wárzyć do połowice/ y tym członki chrome náparzáć/ gębkę morzką w tym maczáiąc przez puł godziny káżdego dnia ráno y wieczor[.] SyrZiel 538.
– Wziąć Wroblego Prosá nasienia łot/ Kámykow z gębki morzkiey/ Kámieniá Zydowskiego/ skłá co nawybornieyszego Weneckiego palonego/ po pułtory kwinty. SyrZiel 789.
– WEś gębki morskiey, gębek ktore na Roży polney wyrastáią, oboygá co chcesz [...]. CompMed 454.

gębka miękka:

– Gębká miękka/ rzadka. Manon [...]. Kn 187.

gębka rzadka:

– Gębká miękka/ rzadka. Manon [...]. Kn 187.

gębka twarda:

– Gębká twárda/ Tragos, [...] Spongia dura et aspera et malè olens [...]. Kn 187.

gębka do pęzlów:

– Gębka do pęzlow/ Achilleum [...]. Kn 187.

gąbka bzowa:

– Ziołko Euphralia czyli swietlikowe z winem gotowane: Gębka bzowa w Rożaney wodce, lub w bzowey na noc przykładana wielce przeciw zapaleniu oczu skuteczna. BeimJelMed 230.

5. »rodzaj grzyba, huba«

– O Modrzewowym drzewie/ we Wtorey Części Zielniká/ o drzewách pisząc będzie się mowiło: Tu tylko o Gębce iego/ ktora dwoiáka iest/ sámicá y sámiec/ á tá iest bdłá ná Modrzewowym drzewie rosnąca [...]. SyrZiel 637.
– [...] robaczkámi, (ktore bywáią w gębkách roży polney) skronie nácieráć, rostarszy ich. CompMed 425.
– WEś gębki morskiey, gębek ktore na Roży polney wyrastáią, oboygá co chcesz [...]. CompMed 454.
– Gębki kosmate na roli polney máią w sobie robáczki, temi nácieráiąc skronie sen przychodzi. VadeMed 135.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

modrzewiowa gębka (sz. zm.);
modrzejowa gębka:

– Modrzewowa Gębka. Roz: I. Agaricus Dannenschwam. SyrZiel 637.
– Lekárstwo z Modrzewowey Gębk[i] iest bárzo bespieczne/ tylko gorzkością swą żołądkowi nieco przykre y przeciwne/ przeto potrzebá go w winie dáwáć/ z Cynámonem/ z Gwoździkámi/ z Jmbierem, y Spikánárdu. SyrZiel 638.
– Plinius y niektorzy z stárych lekárzow piszą/ że nie tylko ná drzewie Modrzewowym Agáryk/ to iest/ Modrzewowa Gębka roście, ále ná wielu inych rozmáitych drzewách iako ná brzozie/ ná dębie/ buku/ iedli/ ná sosnie/ ná wierzbie/ y inych rozmáitych drzewách. SyrZiel 640.
– Agáryk/ vide Modrzéwowa gębká. Kn 4.
– Modrzéwowa gębká/ Agáryk/ Goryczká biała. Agaricum [...]. Fungus larignus et aliarum arborum [...]. Kn 423.
– W tey wodzie namocz senesu obranego z szypułek trzy ćwierci łota, Agaryku to iest Modrzewiowey gębki puł łota. PromMed 4.
– [...] w tey wodzie námocz senesu obránego z szypułek trzy ćwierci łotá, Agáryku to iest Modrzewiowey gębki puł łotá, wierzchołkow Centuriey sczyptę, námocz przez noc, nazáiutrz przywarz y przecedź, wycisniy dobrze, w tey polewce rospuść Manny Kálábryny łotow trzy álbo cztery [...]. PromMed 4.
– Weźmi wierzchołkow Centuryey, Rzerzuchy ogrodney biało kwitnącey, Ruty, Piretrum, Piołynu, kázdego suchego po dwie szczypty, Gentiány, Cytwaru, Dzięglowego korzenia, káżdego po puł łotá, Cynámonu białego ćwierć łotá, Miry pułtory ćwierci łotá, senesu obránego, Rhabarbarum, Gębki Modrzewiowey, to iest Agáryku, po pułtorá łotá [...]. PromMed 5.
– Item weźmi nasienia krokosowego garść, przetłucz, przyday Modrzewiowey gębki łot, Ománowego korzenia łot, Lukrecyey łot, uwarz to wszystko w mleku przecedziwszy, daway pić często potrosze. PromMed 54.
– Weźmi [...] korzenia Piwoniowego, Gáłgánu, Cynámonu, gałki Muszkátowey, Kárdamonu, Kubebow, Imbieru białego, Cytwaru, káżdego po ćwierci łotá, Senesu obránego, Rhabarbarum, oboyga po trzy łoty, Modrzewiowey gębki łot, Salis Tartari trzy ćwierci łotá, wszytko przetłukszy y pokraiawszy włoż do worká [...]. PromMed 59.
– Weś [...] Aloesu Succotrinum názwánego, Modrzewiowey gębki Agaricus zwáney. CompMed 667-668.
– Lecz gdy to nie pomoże, weźmij modrzejowej gębki tłuczonej łót 1, pieprzu, soli, po ćwierci łóta każdego, warz to w winie abo w occie, a lej koniowi przez gardło, możesz też i przez nozdrza lać, bo je wyczyścia. DorHipTur 192.
– Dobrz też koniowi w owsie dawać często nakrajawszy drobno modrzejowej gębki, omanu, kokornakowego korzenia, goryczki, albo faeni graeci to jest koziorożca, nie dawając potem długo pić, bądź też zioła na proch stłuczone mięszając z słoniną naskrobaną, tak jako funt zaważy onej, a zielnego prochu pół łóta na raz dawać do dni dziewiąci. DorHipTur 195.
– Wziąć żołtego Aloesu łot/ Modrzeiowey [!] gębki puł łotá. SyrZiel 407.

jelenia gębka (sz. zm.):

– Mácicę [maruna] czyści/ y do płodu sposobną czyni/ w piwie stárym z gębką Jelenią wárząc/ ktorą Belotum Cerui zowią/ z korzeniem Pietrusczánym/ y z Hányżem/ ciepło piiąc. SyrZiel 806.
– JElenia Bedłká/ ábo Gębká/ nie iest ziele ále Bdłá/ pełná wilgotności mleczney tákże się trzesie iáko Gálretá[!] iáka. SyrZiel 911.
– Jelenie Jayká/ álbo Gębká Jeleniá/ Rozdział 137. Tubera, Boleta cerni Hirtzbruntz/ Hirtzbrunsz. SyrZiel 1235.
– JElenia gębká/ ábo Jayká Jelenie/ są Bedłki w ziemi się rodzące/ które Dioszkorid korzonkámi okrągłemi miánuie [...]. SyrZiel 1235.
– Gębká iélenia/ ziéle. vide Iélenia bédłká. Kn 187.
– gębka ielenia. (tubera cervina) Hirsch-Brunst. Hirsch-Schwamm. sorte de champignon. T III 370.

6. »zwierzę morskie prowadzące osiadłe życie na dnie mórz«

– Gębkarz/ co gębki zbiera. [...] Spongiarius. Auulsorem spongiarum [...]. Kn 187 [188].
– Polonica vocabula singulis frustra fingamus nam nulli usui forent et difficulter formati queunt sed et aliae gentes licet mari vicinae aut contiguae sint, et haec nota habeant, tamen nominibus propriis paucula appellant, sed longis periphrasibus his utuntur, alioqui sequendo linguam Graecam vel Latinam facile soret dicere: Konchá/ Chámá/ Purpurá/ Páléc/ Trąbá/ Páznogieć/ Myszká/ Grzébień/ Pokrzywá/ Gębká/ etc. subaudito vel addito ryba/ pław morski. Kn 709.

Znaczenia niepewne

1 i 4:

– Na radę Seneki. Gębką zadek ucierać filozof mi radzi. Chyba bocian, ale mnie krótka szyja wadzi. Chceszli jednak, że twoja rada się ostoi, Gdy swoją nie dosięgnę, udam się do twojej. PotFrasz4Kuk I 313.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: BDŁA, BEDŁKA.

Informacje dodatkowe

Na podstawie niektórych cytatów (np. SyrZiel 1395) można wnioskować, że w XVII w. gąbkę używaną w łaźni uznawano za pochodną jakiegoś grzyba (zdanie pochodzi z rozdziału o grzybach!). Możliwe jest też, że faktycznie tak było, bo - być może - w łaźniach używano nie (tylko?) gąbek pochodzenia morskiego, ale też jakichś porowatych duzych suszonych grzybów (hub?).

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

GĘBKA