ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1603

Formy gramatyczne

bezokolicznik

grzać

czas teraźniejszy

lp	1. os.	grzeję
	2. os.	grzejesz
	3. os.	grzeje
lm	2. os.	grzejecie
	3. os.	grzeją

czas przeszły

lp	m	3. os.	grzał
	ż	3. os.	grzała
	n	2. os.	grzałoś
		3. os.	grzało
lm	mos	3. os.	grzali
	nmos	3. os.	grzały

tryb rozkazujący

2. os.

grzej

imiesłów współczesny

grzejąc

Znaczenia

1. »czynić coś coraz cieplejszym, powodować podniesienie temperatury czegoś za pomocą źródła ciepła lub przez naturalne działanie«

Rekcja: kogo co

– Stawu zwinienie. Naciągnij nogę zwinioną zaś jako była, żeby aż w staw znowu wpadła, a obłóż zarazem staw naruszony tą maścią: Oliwy, octu, miodu, tłuczonej pacyny, to wespół umięszaj z octem i grzej, a na mokry płat namazawszy obwiąż dużo. DorHipTur 238.
– Ma dozorcá bydź wierny/ ma záwżdy kowali Pilnowáć kiedy kuią/ aby nie dziáłáli Szkody: bo kto nie báczny, przed oczymá iego Vkrádną/ á głupi stroż nie obaczy tego. Trzebá y tám pilnowáć gdy żelázo grzeią/ Bo w ten czás żelázo sztucznie kryć vmieią. RoźOff K.
– Gdzie wychodzi ospá dobrze, á vlżenia nie będzie, ktemu ięzyk czarny iest, tam iuż trzebá chłodzić, nie grzać; Bo wielki zapał. PetrSInst E4.
– Naprzod tedy zła to iest Argumentatia; siárká iest podpałem y paszą ognióm [!] podziemnym ktore grzeią wody: toć tedy káżda siárká powinná gorzeć [...]. SykstCiepl 120.
– Grzéię/ vide Zagrzewam. Kn 216.
– Grzéię się/ vide Zágrzewam się. Kn 216.
– Nagrzewam/ vide Grzéię/ Zágrzewam. Kn 460.
– Co tákowego ogień podziemny/ áby ie [wody] grzał y wárzył/ wznieca? PetrJWod 4.
– [...] Odpowiedział Pháeton: O świátło/ co swymi Niezmierzony świát grzeiesz promieńmi wiecznymi/ Phebe oycze; Iesliże imieniá mi tego Pozwalasz/ y iesliże Klimene swoiego Występku nie pokrywa postáwą fałszywą/ Wyday sam znák/ iáko zá rzeczą spráwiedliwą/ Zá ktorymbym był własnym synem twym wierzony/ Y ten błąd z sercá mego mogł bydź vprzątniony. OvOtwWPrzem 50.
– Szpárák z Chmielem iedne cnoty maią to iest/ áni grzeią áni ziębią/ dla tegoż táką dyspozycyą powietrza się ná Wiosnę pokázuią [...]. HercBan 48.
– Szczęśliwe bydło, które gdy mróz chłodzi, Grzejecie Pana w ciepłym swoim tchnieniu; Luboście nieme, w takim przysłużeniu Zazdrościć się wam tego szczęścia godzi. MorszAUtwKuk 211.
– Zimie rano kawaler swojej pyta damy, Jako spała: "Bowiem mnie przecie grzały szlamy, Lecz Waszmości nie wiem co, chyba cnota sama. PotFrasz4Kuk I 361.
– Opisuieć Pismo S. że zimno było Piotrowi, opisuie że się grzał, ále tego nie wspomina, że się też zagrzał, i powiáda tenże: Mala flamma Iudaica, urit non calefacit, zły płomień żydowski, zpárzy nie zágrzeie. MłodzKaz IV. 98.
– O słońce, grzałoś mię, ábym się był ztąd miłością P. Bogá moiego rozgorywał, á miłość Bozka w-mnie cále wystygłá!! MłodzKaz II, 422.
– Wodá gdy się grzeie, cieńczeie, zá tym ná wierzch idzie, á cięższa y grubszá ktora iest nie zágrzana ná doł upada. TylkRoz 8.
– Czemu przy gorącu ogniowym człowiek nie potnieie? Bo ogień nie tylo grzeie ále y suszy: záczym to co miáło w pot sie obrocić, wysycha, á ku temu ogień twardzi, skorę susząc że pot przeyść nie może. TylkRoz 246.
– FOrmuiąc Swiát, Przedwieczney Bog Mądrości Morze: Dwie lámpie większą, iednę; ná niebieskim Chorze, Mnieyszą drugą záświecił, Słońcem támtę, á tę Miesiącem názwał, dzień im y noc w álternatę Dawszy: żeby podległą oświecáły ziemię, Słońce ią grzało, ludziom; powierzone siemię, Wracaiąc, Miesiąc żeby chodził y maczał: Słońce ią raz w Rok, Miesiąc dwánaście otaczał. PotPocz 68-69.
– Dziś gdy głowá siwieie, y zimę znáć ná niey, Wieręby nie oszpecieł, kożuch cie baráni Bo ten Lis co go Málarz ábo Slosarz robi, roszedł z Wioską iuż áni grzeie: áni zdobi. PotPocz 111.
– Przytym násyp worek Prosem, praż go w mleku y przykładay, często odnawiáiąc, álbo grzeiąc w mleku. PromMed 113.
– WEś Wáysztynu y Soli rowne części, włoż do worká, grzey ná Panwi. CompMed 76.
– [...] zmięszawszy [olejki] smáruy Pacierze, grzeiąc ręce nád Fáierką [...]. CompMed 116.
– Iák gdyby kto zmyślił, ze ogień iednych grzeie, drugich chłodzi; woda iednych odwilża drugich suszy.Bo ieżeli planety czynią iáką influencyą w ludzkie nátury, czynią iáko potencye nierespktuiące [!] ná osoby, ták iáko ogień y woda. BystrzInfAstrol 7 nlb.
– Każdy z przerzeczonych element, dwie naymniey sobie własne ma kwalitatywy. I ták ogniowi własne iest ciepło y suchość. Gdyż experyencya uczy iż ogień grzeie y wysusza. BystrzInfElem Q3v.
– Pámiętay Samuelu, że zgodę Dawid przyrownał do drogich máści, około tych wielka praca, ieden trze, drugi grzeie, láda záś mucha wpádnie y skázi wszystko. DanOstSwada V, 8.
– O! Złoty wieku wpostaci dziecinney, Wiosno wesoła, toć się pięknie śmieiesz, Wszystko twey uydzie płochości niewinney, Czy chłodem dmuchasz, czyli ciepłem grzeiesz, Wolnoć iák dziecku dla swoiey zábawki, Dziś urodzone strászyć śniegiem tráwki. DrużZbiór 305.
– Gdy iuż z południa słońce nie zbyt grzeie, Wychodzim z gęstych lasow ná krzewiny Tam gdzie chłod miły od págorkow wieie, Jgrámy w bábkę po między iedliny, Pátrząc przez niskie krzáczki y jałowce Czy dobrze násze nápasły się owce. DrużZbiór 515.
– Grzeię co, grzeie, grzał. wärmen. chaufer, échaufer. rączkę w cudzey kieszeni grzeie. er greifet den Leuten in die Schubsäcke. il fourre la main dans la poche d'autrui. grzać się. 1) sich wärmen [...] 1) se chaufer [...]. § 1) grzeię się w izbie ciepłey [...]. T III 432-433.
– Grzać/ Calefacere, Concalefacere, warm machen/ wärmen. DasHünDict Uu iij.
– Iáki czeka zapłáty. Ogień zá to że nas grzeie, słońce że oświeca? żadney, bo to nie z dobrey woli czynią. TylkStrom 51.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Lecie mi go nie chłodź/ zimie mi go nie grzey. RysProv VIII, 3.

– Lis grzeie/ kuná chłodzi/ sobol zdobi/ báran wszy płodzi. RysProv E2v.

– Grzeię co, grzeie, grzał. wärmen. chaufer, échaufer. rączkę w cudzey kieszeni grzeie. er greifet den Leuten in die Schubsäcke. il fourre la main dans la poche d'autrui [...]. T III 432-433.

Przenośnie

Znowu Dniestr/ znowu y Prut krwią się nászą grzeie/ Gdy mimo nieszczęśliwych poddánych nádzieie: Y powagę przymierza Kántymir woiuie/ A Tomszá niecnot wszytkich hettszy przechowuie.TwarSLeg 31
Panowie: to oczywista rzecz iest, że ią zrobią non alio fine, tylko szczegulnie dla swego interesu, zapalą, żeby się grzali przy cudzym ogniu [...].KonSRoz 58

2. przen. »dodawać sił, zapału, pobudzać, zachęcać«

Rekcja: kogo

– Gdzie też postrzeże/ że kto zápalony/ Názbyt bespiecznie chwyta się miłości: Y wzrok y ięzyk trzyma odwrocony/ Y ták zostáie w swoiey poważności. Lecz nie ták przedsię/ áby z iákiey strony Nie dawáłá znáć po sobie litości: Ze chocia wątpią/ nie trácą nádzieie/ Y im iest twárdsza/ tym ich więcey grzeie [Armida]. TasKochGoff 102.
– To rzekszy/ wszystkie roty w kupę zwodzi/ Y pięknemi w nich sercá budzi słowy: Ochoty pełen kwiát Arábskiey młodzi/ Grzeie się z głosu swoiey stárszey głowy. TasKochGoff 225.
– Ták mowił/ y ták gniewem zápalony/ Grzał się sam w sobie Cyrkaszczyk zuchwáły: Ze mu się zdáło/ że plác otoczony Murámi/ iego śmiałości beł máły. TasKochGoff 291.
– Lubo niebieskie wyroki ták chciáły/ Ktore go [Solimana] wewnątrz bodły bez przestánia: Aby ostatki żadne nie zostáły Pálestyńskiego więcey pánowánia: Lub śmierć swą czuiąc/ vmysł go wspániáły Grzał potkáć się z nią: Ták bez rozmyślánia/ nagle ná on czás z otworzoney brony Wypadał/ wielkiem pędem niewściągniony. TasKochGoff 547.
– Vwierzył takze Boiard y czekał cierpliwy Rynald we wszytkiem biegu biezy y kieruie Do Paryza a coraz boicem go zaimuie Gniew go y milosc grzeie. ArKochOrl 14v.
– Y Bogá pod nadobnym vkazáłá kształtem/ Y wszystkie insze rzeczy ozdobiłá gwałtem. Ktorymi Cekropowná srodze rozdrażnioná/ Y niewidomym wielce żalem vtrapiona; Cáłe nocy/ cáłe dni/ frásowliwa wzdycha/ Niszczeiąc suchotámi mdłymi dziewká lichá. Iák gdy nieustáwicznym słońcem śnieg topnieie/ Y nie mniey się fortunney Hersy szczęściem grzeie: Ták iák kolące ziele ogniem podpalone/ Gdy bez płomieniá wolnym ciepłem bywa tlone. OvOtwWPrzem 97.
– Skąd nie tylko cnych gospodarzów grzeje Radość, lecz się nam samym serce śmieje Patrząc na bujne ziemie urodzaje, jako je hojnie Bóg święty rozdaje. BorzNaw 72.
– Źleś to uczyniła, Żeś dom i krewnych swoich opuściła, Lubo cię miłość tak szalenie grzała, Przecięś z tym łotrem odjeżdżać nie miała. BorzNaw 102.
– Was [galerników] spólne słońce, mnie własny jad grzeje, Was pręt od grzbieta, mnie z serca zacina, wam nogi łańcuch, a mnie szyję zgina, Wam ręka tylko, a mnie dusza mdleje. MorszAUtwKuk 105.
– Ostre li lody wstopy ią tykáły, Mrozyli srogie płci iey dosięgáły Wszytkim gardziła, owszęm za nic miała Wszytko, bo miłość serdeczna ią grzała: A gdy iuz Swego nálazła miłego, Z płaczęm wołaiąc padła V nog iego. OblJasGór 39.
– Wtym Ochman srogi niedbaiąc na iego Dzielność, przypadszy z tyłu strzeli w niego: On y z tym razęm, chociasz miał zemdlałe Członki, poki go serce grzało smiale Bił swych zaboycow: Asz kiedy go w cięmię Trafiono, w ten czás iusz upadł o zięmię. OblJasGór 57.
– Wstał potym prędko z Ziemie á Serdecznie Westchnąwszy, oczy obrocone wdzięcznie Po wszystkich toczył Zołnierzach do Koła Pewne zwycięstwo pokázuiąc z czoła, Ktore mu w twarzy Samo wydawało Niebo, co wewnątrz Ssym go ognięm grzało [...]. OblJasGór 165.
– Pozno się wstyda, kto straci wstyd w czele, Plecie ledaco: gdy ogniem dokuczy, Kat złodzieiowi nabolesnym ciele, Mow: bo rownego nie masz ognia szynie, Ktora wmiłosci grzeie się kominie. PotSyl 28.
– Baba w kominie. Pokiś młodą dziewczyną bywszy grzała ludzi, Do łóżkaś się godziła; dziś gdy cię wystudzi Późna starość, zmarszczywszy oszemłaną skorę, Samę cię grzać potrzeba. PotFrasz3Kuk II 525.
– [Hetmani] Vpominaiąc słabszych do wytrwania, A pracuiącym dodaią podpory; Kazdy swych grzeie, wspiera, y nagania, Azeby ieszcze raz się potarł ktory; Wnet iuz dokończą, iuz się bitwa skłania; Niech tylko impet wytrzymaią skory, Maią sekundę iezeli im cięszko Ktora ich dzwignie y salwuie męsko. ChrośKon 294.
– Cesarz to słysząc od swoich sternikow Pogląda; w torą krainę odłozą; A widząc; ze wiatr dodawa posmykow Ku AEgyptowi; swych w nadzieię Bozą Zachęca, budzi, obbiega y grzeie, Głosząc im; co się iuż z Antonem dzieie. ChrośKon 495.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

lp	M.	m	grzejący
		ż	grzejąca
		n	grzejące
	D.	n	grzejącego
	B.	m	grzejącego
		ż	grzejącą

Najwcześniejsze poświadczenie:

1613

Znaczenia

»czyniący coś coraz cieplejszym, powodujący podniesienie temperatury czegoś za pomocą źródła ciepła lub przez naturalne działanie; wydzielający ciepło«

– [Podbiał] LIście świeże ma w sobie istności wilgotney niemáło/ zá czym chłodzi y odwilża. Ale suche rozgrzewa/ bo ma w sobie ostrosć: Záś korzenie/ że iest smáku gorzkiego/ iest przyrodzenia suszącego y grzeiącego. SyrZiel 709.
– A Gdy Piotr był we dworze ná dole/ przyszłá jedná z dziewek Nawyzszego Kápłaná: A ujrzawszy Piotrá grzejącego się/ wejrzáłá nań/ y rzekłá; Y tyś był z JEzusem Názáreńskim. BG Mk XIV, 66-68.
– Ciépły/ ciépło czyniący/ grzéiący/ Calidus [...] Calidum sidus: Calidum sulphur [.,..] Egelidus [...] vide Gorący/ Zágrzewáiący. Vaporifera fornax [...] Vaporatus [...]. Kn 81.
– Grzéiący/ vide Zágrzewáiący. Kn 216.
– Zágrzewáiący/ grzéiący. Concalefactorius [...] Concalefactoria vis. Calorificum oleum [...] Caldarius [...] Calidaria maltha. grzéiąca/ ciépła [...]. Kn 1367.
– Zágrzewáiący/ grzeiący/ Concalefactorius, calorificus, Sildzius. SzyrDict 518.
– O Imbierze. Ma własność grzeiącą y trawiącą zbytnie/ także wilgotności z żołądku wysuszaiąca y wypędzaiąca. HercBan 20.
– Botwiney [...] y w Polszcze poczęściey zázywáią/ ktora nie zaszkodzi/ gdyż ma moc grzeiącą y odwilżáiącą/ iákiey dyspozycyey náturze potrzebá/ dla tegoż smak nieiaki dáie/ iednak się prędko z żołądká/ kędy rosła/ wyśliznie [...]. HercBan 46.
– Rzotkwicy/ okrom surowey z solą nie záżywamy/ y to miásto lekárstwá: grzeiącą ma moc/ flegmę cieńczy/ uryny pobudza/ kámień w nerkách y w męcherzynie kruszy [...]. HercBan 46.
– Kuleby/ iż są podobne ksztáłtem/ y nieco smákiem/ pieprzowi/ własność przyrodzenia máią grzeiącą y suszącą/ dla tegoż słábemu żołądkowi dostátkiem flegmy y wiátrow máiącemu służą [...]. HercBan 64.
– Grzeię co, grzeie, grzał [...] grzeiący. Heilk. warm, entwármend. médec. échausant [!], qui à la vertu d'échaufer. § ziele grzeiące. T III 432-433.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

odmiana złożona

lp	M.	m	grzany
		ż	grzana
	D.	ż	grzanej
		n	grzanego
	B.	ż	grzaną
		n	grzane
	N.	n	grzanym

Najwcześniejsze poświadczenie:

1613

Znaczenia

»taki, który jest czyniony coraz cieplejszym, którego temperatura została podniesiona za pomocą źródła ciepła lub przez naturalne działanie«

– Y czosnek barzo dobry/ kto się mu przyzwyczáił: ten iest vbogich/ Driakiew. Nie zle też/ y ten się opátrzył/ przeciwko powietrzu záráżonemu/ gdy nácczo nie wynidzie z domu/ piwá grzanego z másłem/ niechay przynamniey záżyie, ktore bárzo dobre iest. PetrSInst C3v.
– Tá moc ma inszą ániżeli pierwsza odwilżáiąca/ álbowiem iest y oziąbiaiąca: gdyż mało co od przyrodzenia swego odstąpiłá/ przeto tesz przymioty ma/ ktore y samá wodá nie grzana. SykstCiepl 44.
– Tom v Authorow godnych y wielkich czytał/ z ktorych żaden nie każe pić zimney wody/ ále grzáną/ y ciepłą. PetrJWod 31.
– [Anaxarete] Twárdsza żelázá/ ogniem Noryckim grzanego/ Y kámieniá od skáły nieodłupionego; Wzgardza/ y szydzi z niego. y do nieludzkości Przydáie pyszne słowá/ sroga/ z szczerey złości. OvOtwWPrzem 594.
– Potem widzieliśmy w jednym domu źrzódło, kędy jakoby umyślnie woda grzana ciepła ustawicznie wychodzi z ziemie, o której powiadają, że wiele chorym kompiącym się w niej pożyteczna, jakoż tam właśnie jest miejsce zmurowane na to kto się chce kompać commoditatem będzie miał. GawarDzien 115.
– [...] Nie wspominąm piiatyk y nocnych pucharow Z winem grząnym ktore gdy rozpala ie Ieymosc Czy długo wyrwa zmezem by namniey [...]. OpalKSat 29v.
– Nie rzekłá nic pokorna Anná tákiego, ále się wymawia: Vinum [..] et omne, quod inebriare potest, non bibi, Nie piłám winá; ále że się może człowiek i puhárem grzaney polewki zárázić, ánim tego piłá, Omne, quod inebriare potest, non bibi, i oiwszem nie záżyłám áni wodki, dla mdłości, boć tá czasem, miásto sercá, idzie do głowy. MłodzKaz I, 393.
– Zrana rzecz dobra pić Piwo grzane z Imbierem białym. BeimJelMed 492.
– Grzany. gewärmt. chaufé. grzane wino. glüender Wein. vin brûlé. T III 430.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

GRZAĆ

GRZEJĄCY

GRZANY