ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp, SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Formy gramatyczne

bezokolicznik

latać

czas teraźniejszy

lp	1. os.	latam
	2. os.	latasz
	3. os.	lata
lm	1. os.	latamy
	3. os.	latają

czas przeszły

lp	m	3. os.	latał
	ż	3. os.	latała
	n	3. os.	latało
lm	mos	3. os.	latali
	nmos	3. os.	latały

tryb rozkazujący

lp			2. os.		lataj
lm			2. os.		latajcie

tryb przypuszczający

3. os.

latałoby

imiesłów współczesny

latając

Znaczenia

1. »przemieszczać się w powietrzu za pomocą skrzydeł lub dzięki wrodzonym właściwościom«

– [Circe] towárzysze Vlissesowe w bestye byłá obrociłá: tákże towárzystwo Diomedesowe w ptástwo obrocone/ ktorzy czás długi około kościołá Diomedesowego latáli. SpInZąbMłot 99.
– Niech zdrow lata [Rugier na Hipogryfie], ia o niem teras skrocic mogę A przypomnię tym czasem Rynaldową drogę. ArKochOrl 38.
– A miedzy gałęziami słowicy latali I roskosznemi garły wdzięcznie przebierali [...]. ArKochOrl 55v.
– [Kupido] Nagie i gołe ciałko, ale myśl kudłata, Skrzydełkami jako ptak to tam, to sam lata [...]. SzymSiel 19.
– Szymon Czárnoksiężnik przez sztuki dyabelskie latał po powietrzu [...]. BirkEgz 5.
– Perseus miał też iákieś misternie urobione skrzydłá, ktorymi latał po powietrzu. OvOtwWPrzem 172.
– Kruk na de psy lata czasęm tez padnie na charcie y tak się powozi. PasPam 256v.
– I ty złośliwy komorze, Lataj sam sobie po dworze. MorszZWierszeWir I 380.
– [Czyżyk w klatce] Odrzekłby ciepłej izby, odrzekłby się maku, Wolałby śniegiem latać od krzaku do krzaku. PotMorKuk III 80.
– W roku 1339. po Niemczech, Węgrzech ták chmurami latałá szarancza, że wposrzod południa przyćmiwszy słońce, mrok czyniła. BystrzInfCosm G3.
– NIEDOPERZ [...] w nocy latá, ná zimę zámiera. ChmielAteny1755 I 514-515.
– Latam. 1) langsam oder oft fliegen. [...] voler souvent ou lentement [...] iaskołka po domach lata. T III 718.

Związki frazeologiczne

wysoko latać (sz. zm.);
górno latać:

– Latał wysoko ten ptak/ ná sámo niebo chciał wlecieć: Krákowá się mu chciáło/ y Kościołá ná Zamku/ STANISLAVVA y WACLAVVA Swiętych. BirkOboz 41.
– O Iastrzębiałas Sowko nazbyt wysoko latasz za suszywszy te bystre piorka na chlebie Rzpty Matki Swoiey ktorą teraz swoiemi Mahinancyiami tłomisz. PasPam 192v.
– Kto chce wysoko latáć, trzebá żeby miał po temu skrzydłá [...]. Trzebá Samuelu, żebyś tákiego obrał Paná, ktoryby się nie tylko do woyny applikował, ále y do czynienia spráwiedliwości [...]. DanOstSwada V, 7.
– [...] tak Syna Stanow Zeby gorno nie latał, ani sie O nierowną fortunę staraiąc potracił [...]. OpalKSat 19v.

wysoko z myślą latać;
pod niebo z myślą latać:

– Bowiem kto to wysoko nazbyt z myślą lata, A ono wiotchem goni, tak iż suknią łata; Rzekłbym, że świadkiem głupstwa jest samemu sobie [...]. GrochWiersze 324.
– Panowie słuchajcie, Pod niebo z myślą nazbyt nie latajcie. Nie pogardzajcie bracią swą ubogą, Chcecieli pewną do nieba iść drogą. GrochWiersze 193.

latać myślami || myślą latać:

– Niemyślemy zupełnym sercem upokorzyć się przed nim [...] Ale myślą latamy co wiedzieć kędy/ uśiłuiąc pacierz iako nayprędzey zmowić/ á znowu się [...] do domu wrocić. StarKaz 1649.
– latać myślami. mit Gedancken herum flattern. étre distrait; promener ses pensées en divers endroits. T III 718.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

(wariant I):
– Vtracisz pierdoło Staraiąc sie tam y sam lataiąc myslami Po niebie po powietrzu a zadek wpopiele [...]. OpalKSat 19.
(wariant II):
– lata myślami po niebie, a zadek w popiele. er denckt hoch hinaus, und hat hoch kein Vermögen. il a le coeur haut & la fortune basse. T III 718.

(wariant I):
– Kiedy ziástrzębieie Sowá/ chce wyżey latáć Sokołá. RysProv 41.
(wariant II):
– Sowá gdy ziástrzębiéié/ wyżey niż Sokoł chcé látáć. KnAd 812.

od przysł.: Sowa, choćby pod niebiosa latała, sokołem nie będzie.

– Sowá choćby pod niébiosá latáłá/ sokołem nigdy nié będzié. KnAd 1074.

– Káżdy chcé latáć wysoko/ przéd sobą máiąc głęboko. KnAd 141.

Przenośnie

W káżdy dzień wiktoryá, látáiąc nád głową, Swieży Wieniec mi kłádzie, y Koronę nową!CorMorszACyd 114
Duchy y dusze iako gołębie látaią.OblJasGór 146

2. »przemieszczać się w powietrzu z powodu wprawienia w ruch przez jakąś siłę z zewnątrz«

– Kiedy to huknie impet kiedy się mury poczną trzaskać kiedy owe marmury Alabastry latać. PasPam 60.
– Nie odzywaycie się kondeuszowie bo tu będą kule koło Łba latały. PasPam 230v.
– Kule iako grad po dáchách látáią, Skry idą, wrzaski Niebá dosięgáią. OblJasGór 34v.
– Káznodzieje pytali: Co się Wam zda/ Czym Wy ludzie pyszni teraz jesteście? á wziąwszy one dwie trupie głowy jednę o drugę tłukli/ ze zęby y sztuki z nich miedzy lud latáły/ y mowili: Tymeście Wy nędzni ludzie! GdacPrzyd 52.

Związki frazeologiczne

komuś kijce z gęby latają:

– [Ślepy uzdrowiony przez Chrystusa] Widział ludzie iako drzewá, tákie do dziś dniá są drzewá, co to nie umie nic zpokoynie, i przyiáźnie mowić, ále mu tylko kiyce zgęby latáią. MłodzKaz I, 77.
– [...] temu kiyce z-gemby lataią, od ktorego prędko usłyszysz: day mu sto kiiow, iákiemu tákiemu od niego się dostánie po łbu [...]. MłodzKaz III, 421.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Ták to prawdá/ iáko kiedy żywe kiełbásy po świecie latáły. RysProv 78.

– Zámykay gębę Woytku/ bo teraz Łáyná po świecie latáią. RysProv 90.

– Iednak naszych Siła się niedoliczyli wieczor kturzy Sobie rano pospołu dobrydzien dawali Co się Musiało stac Respektem dawney przypowiesci gdzie drwa rąbaią tam wiory lataią. PoczOdlPam 24.

3. przen. »szybko się poruszać«

– [Sługa] wsiadł ná wierzch onego baciku/ iáko ná koniá/ y ták po morzu latał gdzie go wiátry pędziły [...]. StarKaz 47.
– [...] na smukłey Łyzy Człowiek lata po Sniegu odSokoła chyzy. PotWoj 53.
– Iako wsciekły latał [wezyr] ten postronek włozywszy sobie na Szyię. PasPam 260.
– Straszliwe komety y gwiazdy po powietrzu podczas nocy latały, słonce sie cmiło, miesiąc sie zakrwawiał, wiatry y wichry gwałtowne sie wzburzały [...]. SzołHist 10v.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

jako bełt latać;
latać jako cyga;
jak zagorzały kot latać:

– [Sen o pannie z morza] A jeśli włosek - czesząc - mi zerwała, Swoim go pannom na morze ciskała, Za którym one - jako bełt - latały, Jedna przed drugą z rąk go wydzierały [...]. BorzNaw 90.
– A Tatar, skoro wytnie bachmata kańczugiem, Ginie z oczu; nie wie Hans, gdzie go szukać z drugiem. Stoi w miejscu, ten lata wkoło jako cyga: Trafić go niepodobna, tylko mu się miga. PotFrasz4Kuk I 372.
– [Zalotnik] już ci czołem bije, po ziemi się tara, na komplementa wywnętrza, nogi całuje i liże, z trzewika brud żłopie, na wągiel się pali, sztafiruje, umizga i oblizuje, z godzinami w zawody jak zagorzały kot lata, pod zorze się pławi, w nocy nie sypia [...]. MałpaCzłow 255.

Związki frazeologiczne

coś komuś przed oczyma lata:

– To wezgłowko było Zuzánny oney świętey/ gdy śmierć kámienna przed oczymá iey latáłá. BirkNiedz 119.
– Skoro náwet usłyszy trąbę/ mowi: Vah; to iest/ tryumf mu przed oczyma lata na ten czás/ gdy przygody nástępuią. BirkNiedz 124.

język (komuś) lata:

– [...] chcemy nabożnie Mszą Swiętą mieć, á ięzyk P. Bog wie kędy lata, á wiedzcie o tym, práwie niepodobná nabożna Komunyia, prawie niepodobna, przy Wielomostwie. MłodzKaz I, 87.
– [Pijany] Co chce mowić to bełkoce/ á ięzyk mu lata/ A Polszczyznę Tureckim ięzykiem przepláta. NowSow E2v.

4. przen. »często gdzieś chodzić lub jeździć; włóczyć się«

– Bo iesli mi ná kopy/ y ná páchołki swe vkażesz/ dla ktorych zárębuiesz y nálewasz: tedy y miedzy tymi przyiácielá nie znaydziesz: bo ci nie zá tobą/ ále zá twoią kuchnią latáią [...]. StarPopr 31.
– Abowiem drugi lata po świecie/ włoczy się po spráwách ludzkich/ tu weyźrzy/ tám się wtrąci/ y wszędy wszytek byc chce [...]. StarPopr 118.
– Szepcą, chodzą, conferunt do Nieporentu Lataią: ia Secus, idę graviter, ani się intryguię, ani Latam ani pruciam. OpalKListy 581.
– Czy nie wolisz posiedziec sobie z przyiacielem Niz poSwiecie niewiem gdzie latac pruciac szukac mizernego nabycia [...]. OpalKSat 8.
– Sekretże to, kiedy vstáwicznie ieden zá drugiem Poseł latał, biegał ták do Ordy, iáko y w Vkráinę [...]. LubJMan 80.
– Ten z kupcem, ten z Juristą, po Krainach Lata, Drugi tonie wPacierzach w Xięgach albo w Roli [...]. PotPer 22v.
– Latam [...] 2) herum schweifen, flattern, herum laufen. [...] roder, courir çà & là. [...] latać, pruciać, włoczyć się po świecie. T III 718.

5. przen. »o listach, nowinach itp.: być przekazywanym«

– Wielka niesławá tedy grzesznikowá/ lata po gębiech wszytkich/ biie w vszy wszelákie [...]. BirkNiedz 55.
– Listy lataią częste z tamtąd y odemnie. PasPam 73v.
– Tu Lataią Francuskie Talery lataią Ruble y Deniuszki Moskiewskie. PasPam 148v.
– Z boiazni potym iusz tak nie bluznili, Ani tákowym słowęm pozwolili Latáć po wietrze [...]. OblJasGór 55.
– Pátrzcie iáko to mowy o rzeczach stanu, o podátkach, głośne, że i po uszách cudzoziemcow latáią [...]. MłodzKaz III, 426.
– [...] iuż i nowinki latáią, ieżeli się powinie Polakom nogá, że poydziem obcym Pánom ná podział. MłodzKaz I, 427.
– [...] takie wieści latają, gdzie o tobie powiadają, Ażebyś to zamyślała: z mężem się rozwodzić chciała. StanTrans 63.
– [...] echo latáło Nagle między pospolstwem; że iest poimány Bárláám [...]. DamKuligKról 170.
– Co to zá sławá zła o tobie lata Synu? DamKuligKról 171.
– Pięknaż to nam przecie [...] nazwiska z uczynkami była proporcyja. Gdzie nie na obłudnym panegirystów piórze latały imiona, ale w metryki wiecznością stojące pisać się mogły i pisały. MałpaCzłow 171.
– Gdyby wszyscy tak moderaci byli w swoich pasjach, ambicjach i chciwościach, nie latałoby po Polsce tak wiele projektów, a raczej paszkwilów uszczypliwych, Królowi niesłusznie przyganiających, sprawy jego chwalebne taksujących, nicujących, jako pający i żmije z róży, lilii, z narcyzów, tulipanów jad zbierających [...]. WolPolFil 597-598.
– [...] książę marszałek trybunalski obawiał się pernoktaty - wiedząc, że pieniądze kanclerskie latają - aby przez noc nie sfabrykowano przeciwko nam pluralitatem [...]. MatDiar I, 614.
– Latam [...] 3) herum gehen als eine Zeitung. [...] courir, voler comme une nouvelle. [...] nowina lata. T III 718.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

lp	M.	m		latający
		ż		latająca
		n		latające
	D.	ż		latającej
		n		latającego
	C.	n		latającemu
	B.	m	żyw	latającego
			nżyw	latający
		ż		latającą
		n		latające
	N.	ż		latającą
lm	M.	nmos		latające
	D.			latających
	C.			latającym
	B.	mos		latających
		nmos		latające
	N.			latającemi
	Ms.			latających

Najwcześniejsze poświadczenie:

Znaczenia

1. »przemieszczający się w powietrzu za pomocą skrzydeł lub dzięki wrodzonym właściwościom«

– [Miasto Mordin] leży ná gorze ták wysokiey/ iz też Turcy powiadáią/ że mieszkáńcy iego nie widáią nigdy ptástwá latáiacego nád swymi głowámi. BotŁęczRel IV 162.
– Czołn ná wodzie płynący/ Ptak po powietrzu latáiący/ Pánná czystość tyráiąca. Iednáki znák po sobie zostáwuią. ŻabPol Cv.
– Co mi stąd gdy widzę człowieká latáiącego po powietrzu? BirkNiedz 89.
– [Febus do Faetona] koni zácinánia Zániechay/ owszem mocno strzeż lecow trzymánia. Z swey dobrey woley onym spieszyć przyzwoita/ A wściągáć latáiące/ rzecz iest prácowita. OvOtwWPrzem 54.
– [...] doiedzie nas ten Nieuchronny iezdziec [...] y bistrzych a prawie lataiączich po Helikonie y gorach poima rozmaitych pegazow [...]. HerbOr 403.
– Niech wody wydadzą ptastwo latáiące nad ziemią. BystrzInfCosm C4.
– Rozumiem iednak że latáiące robáctwo, iákie iest szaráńcza, szerszenie, pszczoły, muchy, komáry, motyle, chrząszcze, y tym podobne że rodzáiu swego niewzięły w tym dniu piątym od początku światá. Ale dopiero zá czásem z zgnilizny, y korrupcyi powietrza, z zatęchłych exhalácyi ziemnych y wodnych przez kooperacyą osobliwie słońca rodzay swoy wzięły. BystrzInfCosm C4v.
– Nicaria przedtym Icaria, gdzie utonął ow po niebie látaiący Icarus. ChmielAteny II 441.
– Słońce iaśnieysze iednak bez gorąca, Chmurki nie widać, zimno niedokuczy, Mucha dyskretna, Ossa látaiąca, Ni się po polach paięczyna włuczy [...]. DrużZbiór 248.
– Nikczemnych iednak nie goniąc, áni łowiąc Ptakow, ktoreby nie miały czym napaść kuriozyi Lektora mego; ani też tego repetuiąc, com o tychże latáiących w Części 1. Aten napisał zwierzętach, alias wielorakie ciekawości wystawiam o nich. ChmielAteny III 291.
– Ze te także słowko Hebrayskie Hosidah znaczy rzecz wysoką, á szybko lataiącą, dlatego Tłumacze wykładaią to milvus, alias kania, to ciconia, alias bocian, to upupa toiest dudek. ChmielAteny III 597-598.
– Indyanie tákże po pustyniách mieszkáiący, niemi [nietoperzami] żyią, gdzie od wielkości zowią się kotami lataiącemi. ChmielAteny1755 I 515.
– Zyią tu ludzie y szarańczą, wielkiemi tłumami lataiącą, posilaią się y manną, na gory tameczne spadaiącą z Nieba [...]. ChmielAteny IV 549.
– Gorzysty ich kray pełny zwierza ziadłego, osobliwie Krokodylow na 12. albo na 13. stop długich, item wężow skrzydlastych po nad ziemie często lataiących. ChmielAteny IV 605.
– Pánuycie rybom morzkim, y ptástwu niebá; to iest latáiącemu po powietrzu/ y wszem rzeczom co się ruszáią ná ziemi. DembWyw 28.

2. »przemieszczający się w powietrzu z powodu wprawienia w ruch przez jakąś siłę z zewnątrz«

– Tym wietrunkom podobny iest ow latáiący Ogień/ co sie więc w lesiech vkázuie w nocy, Ktory czásem wędrowne y podrożne ludzi/ Zdrogi wielkie błądzenie (zmámiwszy) záwodzi. Niemcy te latáiące ognie názywáią/ (pospolicie Irwischem) co w nocy latáią. RoźOff 124.
– Weź Dáktyllow w winie kwáśnym wárzonych łotow cztery/ mąki po mlynie latáiącey łot 1. CiachPrzyp 38.
– [Wyjaśnienie objawienia Zachariasza] Niewiastá znáczy nam człowieká niezbożnego/ wrzuconego wedzban latáiący po powietrzu/ to iest podánego w moc pożądliwośći swoich. StarKaz II, 93-94.

3. przen. »szybko się poruszający«

– Zámierzknieniu przed oczymá. Tákże Kroplom ábo Muszkom látáiącym przed oczymá vstáwnie/ vżywáć go [anyż] dobrze. SyrZiel 404.
– Pierwsze tedy elementum składa się z najsubtelniejszych: do biegu najsposobniejszych drobin, drugie z okrągłych atomów także szybko latających, trzecie niby z trzasków nie tak sposobnych do obrotu, dlatego że są figury nieregularnej. KowaJRozFil 40.
– U kogo [oczy] leniwe, powoli się obracaiące, denotant tępy w nim dowcip, y boiazliwego serca; a prędko lataiące, swiadczą obrot, dowcip, odwagę [...]. ChmielAteny1755 I 174.

4. przen. »często przenoszący się z miejsca na miejsce«

– [...] mnie wstyd, abym tak był płochy i ustawnie od jednej do drugiej partii latający. MatDiar I, 462.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: LECIEĆ.

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

LATAĆ

LATAJĄCY