ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp, SXVI, T (pod: myję, umywać), L (bez cyt.), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
Kn

Formy gramatyczne

bezokolicznik

umyć

czas przeszły

lp	m	1. os.	umyłem
		2. os.	umyłeś
		3. os.	umył
	ż	1. os.	umyłam
		3. os.	umyła
lm	mos	3. os.	umyli \|\| umeli

czas przyszły prosty

lp			1. os.		umyję
lm			2. os.		umyjecie

tryb rozkazujący

lp	2. os.	umyj
lm	1. os.	umyjmy
	2. os.	umyjcie

imiesłów uprzedni

umywszy

Znaczenia

1. »oczyścić z brudu przy użyciu wody lub innego płynu lub roztworu wody ze środkami myjącymi, np. z mydłem lub →ługiem«

Rekcja: komu; kogo, co; czym ‖ w czym ‖ z czego

– Potym go pytáli Pháryzeuszowie, y náuczeni w piśmie: Przecż vczniwie twoi nie chodzą według podánia stárszych, ále iedzą chleb nie vmywszy ręku? NT Mk 7, 5.
– Dźiatki zewłocżćie śię/ á vmyćie[!] nogi. VolcDial 14.
– Iesli wyrzući chory wypiwszy/ zle iest: iednák vmywszy winem vstá/ drugi raz toż nágotowawszy/ może wźiąć. PetrSInst D3.
– Przydáią to ieszcże niektorzy/ że między temi wodami nayniezdrowsze maią bydź/ w ktorych wielkie mnożtwo pijawek się naydue/ tákie ábowiem bywáią cżarney bárwy/ y iákoby śiney/ y gdyby się ich kto nápił/ nátychmiast ná żołądku obrzydzenie iákieś wzbudzáią/ y gdy ręce nimi kto vmyie/ nie rady prędko oschną. SykstCiepl 39.
– Weźmi białkow iáiowych/ mleká oślego/ y wody rzeczney/ zmieszay te mąki w tym/ áby były ćiástem gęstym/ temu ták day vschnąć. A gdy tego chcesz vżywáć/ tylko sztuczkę w wodźie rostworz/ ktorą gdy lice vmyiesz/ piękne y głádkie będźie. PedSleszTajem 50.
– Splunę ja te przysmaki i umyję wodą, Gdzieś się ust moich dotknął tą kosmatą brodą. SzymSiel 58.
~ Płóczesz usteczka swoje, płócz, moje kochanie, A umywszy, mnie znowu daj pocałowanie. SzymSiel 58.
– A podniozszy oczy swe obaczył á oto trzej mężowie stáneli przećiw niemu: y ujrzawszy je wybieżał przećiwko nim/ ze drzwi namiotu/ y pokłonił śię do źiemie. 3. Y rzekł Panie moj jeslim teraz nálazł łáskę w oczách twojich niemijaj/ proszę/ sługi swego. 4. Przyniosą trochę wody/ á umyjecie nogi wásze/ y odpoczyniećie pod drzewem. BG Rdz 18, 2-4.
– Y przywiodszy on mąż one ludźie w dom Iozefow/ dał im wody/ y umyli nogi swe/ dał też obrok osłom ich. BG Rdz 43, 24.
– NA gorę wszedszy/ Monte Trinitate názwáną/ ná ktorey ten kosztowny/ iest záłożony Páłac/ na przod iednę obaczysz Sale/ zacnie w quádrat położoną kámieniem/ gdźie iest pewny nákształt rurki Instrument/ ktorym ász do Páłacu wodá w gorę idźie/ że ręce z niey vmyć możesz. DelicWłos 156-157.
– [...] Z ochotą ma byc Post Ofiárowány/ Vmyi twárz sobie/ abyś był rumiány [...]. BaranLut 350.
– Uiuszony ubieram Xiędza az Woiewoda rzecze Panie Bracie przynaymniey ręce umyć. PasPam 61.
– Záczym wźiąwszy miednićę z wodą/ [Phyrne] twarz sobie umyłá; co gdy one drugie pobieliczkowáne (pomálowáne) Szláchćianki czynić muśiáły: áli one bielidłá y bárwiczki/ ktorymi śię były popiękrzyły[!]/ z twarzy spłynęły/ że ná nich czarną/ piegátą/ zmarsczoną skorę widźieć było; yták przed wszystkiemi w háńbie y sromoćie zostáły. GdacPan Giii.
– Wziął mię galantom jeden z sobą do obiadu. Wszytko z francuska, wszytko net, wszytko do ładu. Siędziem, ze srebrnej ręce umywszy nalewki. PotFrasz2Kuk II 475.
– Z kąd się brud bierze z ktorego się ráno omywamy? Ćiáło nasze iest iák gárniec wrzący z ktorego párá idzie y tá się w brud obraca, y tey pary więcey z ciáłá mężkiego niż białogłowskiego odchodzi, bo męsżczyżná więcey ma ćiepłá, y bárziey otworzoną skorę, dla tego też męszczyżná choćby się dzieśięć rázy umył, záwsze wodę zábrudzi. TylkRoz 247.
– Mowią dawni Filozofi y teráźnieyśi, że kámień táki, ktory czarny iest, ieżeliby był rozłupány, á w wodźie ćiepłey rozpuszczony, á gdyby, kto ręce swoie tą wodą umył, záraż mu z ręku skorá obleźie; á gdyby się tákiey wody nápił, záraz umrzeć muśi, bo nie pomogą przećiw temu żadne lekárstwá. AlbSekr 245.
– Iutrzeńká z gornego Fráncymetru Pánná, obaczywszy dowárzone potráwy, wydáie, przynośi, y stáwia ochotnie, tám ia vmywszy poránną rosą ręce Bohátyrskie, otárłem z wilgotnośći wysuszoną dobrze pśich dni towálnią. AndPiekBoh 37.
– S. Orykulus ze dworu świátá, ućiekł ná pokutę, nieprzyiáćiele pokutuiących, ućieli mu głowę, wźiął on głowę swoię umył w źrzodle, do grobu zániosł, krwią swoią krzyż ná kámieniu odmalował, pámiątkę innym dworzánom iż przez krzyż potrzebá do niebá, zostáwił. DowNiebo 144.
– Pantea, za bolesną o zabiciu męża swojego wiadomością na plac potyczki przybiegszy, a martwego już zastawszy, krwią jego naprzód twarz sobie umyła, a potem piersi orężem przebiwszy w serdecznym trupa obłapieniu zakończyła, nie pozwalając czasu nieszczęśliwemu z mężem swoim rozwodowi. MałpaCzłow 263.
– Ják ich iuz niewidźieć było, poszłá ná gorę poćieszyć JULIĄ, ktora nápuł umarła byłá, usłyszawszy głos Albertego Senátorá, áleć Pasterká z poćieszną przyszłá nowiną, że iuż precz odiechali, y oraz dla pośiłku mlekiem y chlebem częstowała JULIĄ, potym z krynicy bliskiey przyniosłszy wody, umyłá iey twarz, y we wszystkim z wielką iey służyłá chęćią, y ulitowaniem. AulRaczHip 116.
– 3 Suknią mieć wytartą, gładką, chodząc po między zapowietrzonych, aby się zaraza nie chwyciła. 4 Umyć twarz swę, ręce wodą w ktorey iest wlany mocny ocet, moczony piołun, szałwia, ruta, melissa, maieran, hysop, bylica, spikonard; ktore zioła nosząc przy sobie, albo kładąc koło zarażonego, pomagaią. ChmielAteny III 453.
– umyymy śię; umyymy sobie ręce. wir wollen uns waschen. lavons; lavons les mains. T III 879.
– Umywam co, v.m.F. umyię. waschen, abwaschen die Hände; das Gesicht. laver, mettéïer avec. de l'eau les mains, le vifage. § umyy sobie twarz, ręce; umyłem dźiećięćiu nogi. T III 2416.
– [...] to wszystko rozpuszcza się na zimno przez 2 lub 3 godziny w czterdziestu pięciu lub czterdziestu 8śmiu pintach wody, z tego uformuie się likwor czarny, pociera się nim każdą skore raz tylko, i iak tylko się ktorą ufarbuie, zaraz ią umyć potrzeba w swieżey wodzie; gdyby się albowiem to nie stało, farba ta pogryzłaby skory [...]. LalMałachJSpos 30.
– Dostrzegać będzie Dozórca, aby codziénie Sale chorych kilkakrotnie kadzonémi były, oraz aby chory codzienie przed zwykłą godziną przyiścia Doktora dobrze sobie ręce umył, twarz, a nawet i nogi kiedy potrzeba; uczesał włosy i oberznął paznokcie EinOrg 6.
– Zwlokłám suknię moię, iákóż ią obléc mam? umyłám nogi moie, iákoż ie zmázáć mam? BW PnP 5, 3.
– Użyteczność trocin iodłowych. Pewien w zamyśleniu wziął trocin zamiast mydła i umył sobie niemi ręce. Poznał iż niemi łagodnie i lepiey ściera się brud. ThaerGosp 11.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bibl. umyć nogi (sz. zm.):

– Gdy był wieczor/ przyszedł Euchárystus z owcámi. Y vyźrzawszy one stárce/ nágotował im stol/ y wźiąwszy wody w miednicę/ chćiał im nogi vmyć. ZwierPrzykład 192.
– Nie wielkać sie zda vczynność Abráhámá Pátryárchy/ ktory onych trzech Pielgrzymow w praszaiąc do przybytku swego/ obiecuie przed nie położyć trochę Chlebá y vmyć nogi ich. ZawieszPrzysmaki 20.
– Aż też zátym/ zá twárde vcho záwieszone Zjąwszy z śćiány koryto/ z buku wyrobione/ Postáwiwszy/ ćiepłą wodą nápełnieli/ Y gośćiom nogi/ niż im ieść przyszło/ umeli. OvOtwWPrzem 331.
– [...] rozumieiąc Apostołow/ ktorym Pan Chrystus nogi vmył przy wieczerzy swoiey/ áby czystymy byli ná opowiádánie náuki iego/ y pielgrzymuiąc po wszytkim świecie náuką iego świát nápełnili [...]. KorRoz 67.
– Y ták odpráwiwszy wieczerzą Báránká wielkonocnego/ według zwyczáiu zakonu Moyzeszowego/ vmył nogi vczniom swoim/ y postánowił nową wieczerzą bánkietu swoiego Boskiego/ ná ktory nas wszytkich záprośił/ y ktory nam odpráwowáć co rok rozkazał/ ná pámiątkę koronácyiey swoiey/ iáko wźiął przez mękę swoię krolestwo z ręku Oycá swoiego/ nád wszytkim stworzeniem áż ná wieki. StarKaz 59.
– O, któż by mi dał tak wiele łez, iżbym umył nimi nogi Twoje przenaświętsze jako Magdalena. Tego, o przenasłodszy Miłośniku ludzki, acz dla twardości serca mego nie mam, jednak żałuję ze wszystkich wnętrzności moich, żem Cię kiedy, Boga tak dobrego, obrażał – Twórcę i Odkupiciela mego, którego jako dobro nieskończone winienem był ze wszystkich sieł miłować. BolesEcho 137.
– Przyięty swoy od swoich, wstąpiwszy zá fortę, myślał o intromissyi do niebá iuż hac Matre beatus, á w tym przez ascetyczną expressyą X. Krászewski S. J. pobozną ceremonią, zfatygowáne STANISŁAWA nogi nie ták umyć, iák ucáłowáć pokornym usiłuie sercem, Vestigia tua osculîs humilimîs lambo. GruszSpos E2v.

bibl. umyć stopy:

– A miedzy nimi ona napierwéj, co opuściwszy cielesne ścierwy, umyła Jego naświętsze stopy, wyjąwszy źrzenic obadwa czopy. MiasKZbiór 93.

Związki frazeologiczne

umyć komuś głowę:

– S. Pan Ekonom WX. Mci czyni krzywdę chłopom moim. X. Ieżeli to iest, dam mu dobre napomnienie. S. Suplikuię WX. Mci ażebyś mi kazał uczynić sprawiedliwość. X. Będziesz WmP. kontent ze mnie, ale niech ten przyidzie niecnota, umyię mu głowę. AkDziec 42.

umyć od czegoś ręce (sz. zm.):

– [...] iuż wdomu toiest w dobrach swoich umywszy od wszystkiego ręce spokoynie siedział. Słysząc iednak o wielkiey trwodze wObozie Polskim, uczynił mowę płaczliwą doswoich, iako go Twardowski Wierszem opisał [...]. HistBun 8v.
– LAVER... UMYWAC ręce od czego, składaiąc z siebie winę iáką ná kogo inszego, ták iáko Piłat kiedy miał ná śmierć skazać Chrystusa ręce umył od tego. DanKolaDyk II, 191-192.

umyć coś łzami:

– Niestetyż, co uczynię? Jaż niespodziewanej Mam krzywdy mścić, dobywszy szable niebłaganej? Czyli lekką uwagę niedbalstwem pokryję, A w kącie kędy siedząc, twarz łzami umyję? Bo choćbym zdrowia zbawił starca upornego, Choćbym do szczętu wszystek dom wyniszczył jego, Tem słabo nasycą się moje rozgniewania, Raczej do ostatniego przypędzą skonania. ArKochOrlCz III 322.
– Duszo moiá ieśli chcesz pożywać tego chlebá Anyelskiego z Ołtarzá Páńskiego; iesli pożywáiąc Ciáłá y krwie Zbáwićielá twoiego/ chcesz się przemienić w náturę iego Boską/ weyźrzyże pierwey sámá w siebie/ á obacz ieśli godnie przystępuiesz/ ieśliś się vmyłá do tego stołu idąc łzámi gorzkośći zá grzechy twoie/ ieśliś otáriá ręce towálnią pokuty z niepráwośći twoich/ ieśliś się vpokorzyłá kłaniáiąc sie ná twarz swoię przed tym gospodarzem szczodrobliwym/ ktory ćię Ciáłem y krwią swoią przenadroższą bánkietuie/ ktoryć żywot wiekuisty dáruie/ ktory ćię przemienia w siebie sámego. StarKaz 64.

Przenośnie

Pozayźrzy świetym onym przodkom twoim pierwszym Pásterzom y Náucżyćielom/ á otrzy od sercá twego rdzę niedbálstwá: odrzuć kámień lenistwá: vmyi ocży rozumu twego.SmotLam 23
Ten się słowkiem zburzywszy, ledwo z gniewu żyie, Poki krwią nieprzyiazną ręku nie umyie.NaruszASiel 70

a) w religiach »oczyścić z brudu lub opłukać wodą w celu symbolicznego oczyszczenia się z win«

Rekcja: komu; kogo, co; czym ‖ w czym

– Zátym każesz przystąpić Aáronowi y synom jego do drzwi Namiotu zgromádzenia/ y umyjesz je wodą. BG Wj 40, 12.
– Rzekł mu Piotr: Nie będźiesz ty nog mojich umywáł ná wieki. Odpowiedźiał mu JEzus: Jesli ćię nie umyję / nie będźiesz miáł cżąstki ze mną. PasjaHist X.
– Byłá tu y sadzáwka doświadczenia po Łacinie Piscina Probatica, po Hebráysku Bethseda albo Bethsaida, to iest Dom blisko Kościoła Sálomonowego, w kwádrat z Ciosow murowána, w ktorey bydło ná ofiarę idące Nathinaei umywszy, Kapłanom oddawáli. ChmielAteny II 540.
– Patrzę na Jordan, y rzeknę: o Panie! Z czegoż obmywać dałeś ciało czyste? Y tyś się wielkiey rzeczy ważył Janie, Konchą zamącić zrodło przezroczyste, Skrytą mieć musisz tego taiemnicę, Gdyś z prostey wody uczynił Chrzcielnice; W ktorey swe Swięte, Chrystus obmył nogi Ja twarz y głowę grzesznica umyię, Nie dokuczy mi w drodze upał srogi, Kiedy strumienia słodkich wod zażyię. DrużZbiór 177-178.
– Gdy się tak oszczędnie pożywił, iako dobry Muzulman umył sobie ręce, twarż, nogi, y mowił paćierż. AwanturyArab 47.
– [...] Do bliskiego Kościoła y święconey strugi Szliśmy gdzie przy nabożnym Feronio modle, Ręce y twarz w tym Swiętym umyliśmy zrzódle Potym posiliwszy się podróżnym obiadem Jechaliśmy trzy mile krzemienistym śladem [...]. HorMatSat 80.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

umyć ręce:

– Tákże wszyscy Stárszy miástá onego/ ktore jest nabliższe zábitego/ umyją ręce swoje/ nád jáłowicą śćiętą w dolinie. BG Pwt 21, 6.

umyć nogi:

– Co masz czynić, Judaszu, czyńże już co prędzej, Bo się nazad Żydowie upomnią pieniędzy. Idź, kędy masz iść, droga czeka cię otwarta, Masz kałauza: lepszy być nie może nad czarta. Nogiś umył, na gałąź więc by się nie bawić; Wziąłeś na strawę chleb, lecz waruj się udawić. PotZacKuk I 558.

Przenośnie

Umyłem w niewinnośći ręce moje: á obchodzę wokoło Ołtarz twoj PAnie.BG Ps 26, 6
A zaś nie słychał[!] kiedy Dawid podobné tym táiemnice sprawuiąc mówił: Vmyię miedzy niewinnémi ręce moié: y obstąpię ołtarz twóy Pánie. Przetóż ręce vmywáć/ wyświádczenié iest/ bydź niewinnym grzéchów.PowodLit 97

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

lp	M.	m		umyty
		ż		umyta
		n		umyte
	D.	m		umytego
	B.	m	nżyw	umyty
		ż		umytą
	N.	m		umytym
lm	M.	nmos		umyte
	N.			umytymi

Najwcześniejsze poświadczenie:

1606

Znaczenia

1. »oczyszczony z brudu przy użyciu wody lub innego płynu lub roztworu wody ze środkami myjącymi, np. z mydłem lub →ługiem«

– A vyźrzawszy niektore z vczniow iego iedzące chleb rękomá pospolitemi, (to iest, nie vmytemi) vtyskowáli ná nie. NT Mk 7,2.
– Omyty/ vmyty/ zmyty. Lautus. Kn 628.
– Często nozem na cudze umytem biskokty Chleba nie iadł Pasorzyt[!], y dłubał Paznokty Miasto zębow: nie raz spac bez wieczerzy chodzieł Gdy swoiey nie gotuiąc, kto na cudzą godzieł Na tych rozmowach: ktore poswiadczaią iedni Drudzy przeczą: czas trawieł, azesię rozedni [...]. PotWoj 174.
– KVcharz ma bydz ochędożny z Czupryną, álbo głową wyczesáną, z ogoloną głową, rękámi vmytemi, páznaktami oberznionemi, opasány fártuchem białym: trzeźwy, nie swarliwy, pokorny, chyży, smák dobrze rozumieiący; Condimenta álbo potrzeby do potraw dobrze znáiący, á nádewszytko wszytkim vsługuiący [...]. CzerComp 10.
– A odszedszy tam ztąd rzekłem do Wodza swego, czym oni tego ze to jest prawdziwe Nabozenstwo dowodzą? Odpow: mi, podz a obacż y wysżlismy za Koscioł na Plac, a oto ci bialy y umyći Ludzie zawinąwszy po łokcie Ręce, Ocżema iśkrząc, wargi kąsżąc strasznie rycząc biegają, kogo podkaią sieką a we Krwi Ludzkiey brodzą. KomPetrozLab Gv.
– LAVE', m. LAVE'E, f. part. adj. Lotus. Lautus. Ablutus. Elutus. Lavatus, a, um. Cic. Umyty, umyta, zmyty, pomyty, wyprany. DanKolaDyk II, 191.
– Chcecie áby was właśni kochali, y obserwowali Pánowie, y prostym terminem mowiąc, áby was po ludzku tráktowáli? więc wam náleży, tákie z siebie, im czynić objectum, ktoreby do kochania ich, animować mogło, bo talerza sprosnego, brudnego, nieumytego nikt w rękę (oprocz pomywaczki) nieweźmie, ná czystym zaś ochędożnym y glancownym, náywięksi iadaią Pánowie. GarczAnat 188.
– AGNIESZKI de Monte Politiano 20. Kwietnia; ona Chrystusa maleńkiego piastowała. Pan Chrystus podał iey trochę ziemi krwią swoią skropioney, kawałek nalewki; w ktorey umyty był od Matki Nayś: od SS. Apostołow Piotra y Pawła po kawałku szat ich miała w prezencie. ChmielAteny III 127.
– Naprzod zawołał Dyakon: Condonate Christiani. Daruycie sobie urazy Chrzescianie. Na co się wzaiemnie sciskaiąc y przepraszaiąc, do Stołu Pańskiego przystępowali, Męszczyzni na gołey ręki dłoń umytą, y iak łodkę skurczoną położone miewali Ciało Pańskie od Kapłanow, á rękę lewą podkładali pod prawą, y tak z uczciwością do ust swoich przynosili. ChmielAteny IV 55.
– Nieumyty. ungewaschen. qui n'est lavé. T III 1042.
– Dopilnuie Dozórca, aby każdego tygodnia w Salach chorych, umyté były stoły, stołki, podłogi i szufladki od rzucania sliny, a to zawsze z rana w czasie spania chorych. EinOrg 6.
– Pies wroćił się do zmiećiská swego/ y świniá vmyta do káłuże błotá. KraPos 106.
– Ci Libitinarii od Libityny bogini śmierci i pogrzebow zwali się, i przy kościele Veneris Libitinae skład wszelkiego narzędzia swego mieli. Tam też trzymano księgi, w ktore zmarłych zapisywano. Pod Libitinarzami byli Pollinctores, od ktorych ciało zmarłego powinno było być umyte i namaszczone. PiramFurgDyk 142.

Przenośnie

Głos Synogarlicy nayczystszey, toiest Panienstwa BOGU poślubionego słyszany iest ná ziemi naszey, to iest w Kościele S. Katolickim, w ktorym ták wiele Klasztorow iest w ktorych czyste Dusze, iáko gołębice mlekiem umyte, dzień y noc swe wzdychania do BOGA podnoszą; á ten głos ieszcze się nie obił o uszy zmarzłey Synagogi.PoszakZohar 297
Z tym Gelanor w swą drogę iák ná poszćie spieszy, Y Arsidas tesz w swoie, lecz że za niem pieszy Szedł Poliarch, brodę mu wiátr rozbiera tęgi, Często zsiadał, często mu słabiáły popręgi, Kiedy nie chćiał odiecháć swoiego pielgrzyma, Czásem pomáłu iedźie, czásem koniá strzyma; A ten kosztur ogromny wlecze w ręku; y te, Ze biáłość wydawáła, sádzami umyte.BarPotArg1697 111

a) przen. »wolny od win; symbolicznie oczyszczony z win«

– Rzekł mu [Piotrowi] JEZUS: Ktoć jest umyty / nie potrzebuje jedno / áby nogi umył / bo cżysty jest wszystek: y wy jesteśćie cżystymy / ále nie wszyscy. Abowiem wiedźiał / ktory go wydáć miał [...]. PasjaHist X.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: MYĆ, OBMYĆ, OMYĆ, PODMYĆ, POMYĆ, UMYWAĆ, WYMYĆ, ZMYĆ.

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

UMYĆ

UMYTY