ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				ręka
	D.				ręki
	C.				ręce
	B.				rękę
	N.				ręką
	Ms.				ręce

liczba mnoga

	M.				ręce
	D.				rąk
					ręk
	C.				rękam
					rękom
	B.				ręce
					ręki
	N.				rękami
	Ms.				rękach

liczba podwójna

	M.				ręce
	D.				ręku
	C.				ręku
	B.				ręce
	N.				rękoma
	Ms.				ręku

Znaczenia

»kończyna górna«

– CHcecie słyszéć co nowego/ Z strony Cárá Moskiewskiego: Dimitrá Iwánowicá/ Własnego w Moskwi dziedzicá. Którego ták Bóg miłuie/ Ná reku swoich piástuie: Wszystkiemu go świátu stáwił/ Przez té rzeczy co z nim spráwił. NowinyDymitra Aiijjv.
– Zdania swoje każda z nich w pośrzodek wnosiły: Jedne się wrócić nazad do Krety radziły I raczej się na wolą ojców niebłaganych I mężów swoich puścić, chocia rozgniewanych, Niżli na niemieszkanych brzegach miedzy lasy Głodem umrzeć i cierpieć niezmierne niewczasy; Drugie zasię i słowa rzec na to nie dały I że się było lepiej utopić, wołały, I chodzić chleba żebrać tam i sam po świecie I być nierządnicami do końca, niż w Krecie Poddać się pod surowe i gniewliwe ręki Srogich ojców i mężów na kaźni, na męki. Takie rady i insze różne przed się brały, Ale się żadne przecię z tych nie podobały; Nakoniec między niemi Orontea wstała, Co od króla Minosa ród swój wywodzała. ArKochOrlCz II 119.
– Kwidzyn potężnie osadził i fortifikuje go i kilka set ludzi kurfirsztowych, którzy byli na nim, wziąwszy do siebie: prowidowałem ja to dawno i znosiłem się z Kurfirsztem, aby go albo do ręku moich puścił, albo go sam tak trzymał, jakoby nieprzyszedł nieprzyjacielowi w ręce: w czémem po wiele razy od niego ubespieczenie odnosił. KoniecSListy 113.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

apollinowa ręka:

– O nadziejo, o Boże! Oto-ć moją mękę, wpół umarłą, pod Twoję świętą skłaniam rękę. Zdrowy Apolinowej ręki nie wygląda, chory zaś Machaonowej nauki żąda. HugLacPrag 37.

balwierska ręka:

chłopie ręce:

ręka chłopska:

– Ktory z poboiowiska do lassa albo na błota uciekł tam od ręki chłopskiej okrutnieyszą zginął śmiercią. PasPam 51v.

Związki frazeologiczne

być u kata w ręku:

z rąk czyichś windykować:

od rąk czyichś eliberowany:

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

dać rękę:

dać coś na rękę:

lewa ręka:

– Zatę rękę co trzymał szablę uchwyciłęm go lewą ręką. PasPam 104v.
– Oni mieli znaki lewe ręce chustką wiązane. PasPam 203.

bezbożna ręka:

– Wielka pociecha, utrapioney duszy, Ze nie Poganska, nie bezbozna ręka, We krwi się moiey szlachetney viuszy. PotSyl 79.

bezecna ręka (sz. zm.):

– A ty/ o ręko sroga y bezecna/ Ktoraś vczynek zrobiła brzydliwy: Weś mi co pręcey zá grzech popełniony Zywot/ y Bogu/ y ludziom wzmierziony. TasKochGoff 320.
– Z tamtych zaboyca, uciekł godzien kata, TuSyn na marach lezy, zona stęka, Iesli dotychczas z zalem nieszła z swiata, O Kaimowska, o bezecna ręka, Wyuzdawszy się trucizną naBrata, Asz Bomfin cicho, skoro blizey stanie, Iusz y Arsinę razem opłacz Panie. PotSyl 50.
– Poki moc swoię y bezecną rękę Ná moię zechce rospościerać mękę. ChrośZbiór 88.

ręka boska:

ręka boża:

cuda podać pod czyjeś ręce:

– Nie iest tedy rzecz dziwna/ iż Bog [...] ták wysokie spráwy y cudá podał pod ręce wolę y modlitwę nabożnych Pánienek. OkolNiebo 11.

cuda dać w czyjeś ręce:

– Cudá ták częste y wielkie Bog zá żywotá y po śmierci iey [Heleny] dał w ręce iey y przyczynie świętey/ iż przenieść w lat siedemnaście ciáło iey błogosłáwione náznáczono. OkolNiebo 23.

myć ręce:

myć ręce (sz. zm.):

– Nie mając do posługi chłopca ani dziewki, Z gęby ręce sąsiad mój mył miasto nalewki. Lepiej by, trafi-li się komu je utłuścić, Urynę, a nie wodę z gęby, na nie puścić. PotFrasz3Kuk II 596.
– Czwarty przydatek odrażaiący od wierzenia powieściom o czarach, y czarownikach są śrzodki, ktorych przeciwko nim uzywaią iakie są, nosić przy sobie trochę soli, albo pestkę daktylową wypolerowaną, albo cybulę, plunąć ubieraiąc się w trzewik prawy, albo na włosy, ktore czeszącym się wypadaią, albo trzy razy na łono, moczyć ręce lub nogi w urynie zawiesić na plecach dzieci kawały zwierciadła stłuczonego, albo skorki lisiey, lub owczey, albo według Pliniusza Hyeny z czoła, mieć żywe srebro w trzcinie, albo ziele nazwane połacinie Bracchar wypić wodę, w ktorey czarownicy ręce myli, pożyczyć albo ukraść co od czarownikow, używać wszelkiego rodzaiu gnoiow, ktorych wstyd wymieniać zabrania, uderzyć czarownika, krew mu spuścić, ogolić go, y inne czynić sprawy, y nosić ochrony, ktore tylko komu nieroztropna boiazń poda. BohJDiab 301.

umyć ręce:

– Tákże wszyscy Stárszy miástá onego/ ktore jest nabliższe zábitego/ umyją ręce swoje/ nád jáłowicą śćiętą w dolinie. BG Pwt 21, 6.

:

– GazNarWil 1794 28 4.
– Niepoprawne zródło .

od czegoś ręce omyć:

– HugLacPrag 123.

obmycie rąk:

– Przetóż téż w ten czás mówi z Dawidem: Vmyię między niewinnémi ręce moie/ y obstąpię ołtarz twoy Pánie. Gdyż obmyćié rąk znákiem iest/ nie bydź winnym grzechów. PowodLit 71.

ręce łamać:

– Krol Stoi Obstąpili go a on Ręce łamie turbuie się. Iuz tez w tęn czas szczerze był frasobliwy. PasPam 203v.

Związki frazeologiczne

w rękach zabić:

własnej ręki podpis:

– Skrypt ten własney ręki podpisem y pieczęci przycisnieniem ztwierdzam. PasPam 161.

przyjać na się habit z czyich rąk || przyjąć habit:

– Przeto vbostwo sobie vpodobawszy/ [święty Jacek] przyjął ná się hábit z ręku Dominiká świętego/ y został Ordinis me[n]dicantium brátem: pomnąc ná to dobrze/ iż ktory ná tym świecie będą zażywć roskoszy y dostátkow według lubości swoiey/ po śmierci Famem patientur vt canes. StarKaz 362.
– Miał już iść in theatrum osądzony na rozstrzelanie, ale liber pronuntiatus za ustąpieniem dobrowolném jp. Krasińskiego egzekucyi dekretu, przyjąć bernardyński habit obiecał [p. Lipert, porucznik regimentu jp. Denhofa]. ZawiszaPam 348.

przepisać ręką swoją:

porwać pod ręce:

uwięzić w rękach:

– Luboc to [majątek] tam uwięzili w rękach Rodzonego dziecinnego Stryia [...] Alec ia o ciebie się nie frasuię będziesz umiał sobie znim postąpić. PasPam 222.

bronią w ręku:

– Potem się bronią w ręku dowiesc ofiarował [Rynald] Ze to prawda co mowił y co pokazował. ArKochOrl 52.

zwycięska ręka:

załamywać ręce:

ręką własną podpisywać się:

ręce komuś wrazić:

chodzić po rękach || po ręku chodzić:

– Chodził ten List po rękach Ludzkich sąmze Pąn Hetman rozesłałgo Copie niektorym przednieyszym Panom Senatorom Duchownym y Swieckim. ŻółkPocz 11-12.
– Potym tez Pąn Hetman z Pułkownikami y z Rotmistrzami, y inszymi przednieyszymi osobami zWoyska na Vmowiąne Conditie ktore iz poręku Ludzkich chodzą niezdało się ich tu pisać. ŻółkPocz 34.

chodzić przez ręce:

– Co do rzendu ten musi chodzic przes rozne ręce gdy konia ubieraią, rozbiraią etc.. OpalKListy 423.

chodzić z ręki do ręki:

– Tę zagrodę zbudował Piech Wozny, przedał ią za grzywien 3, chodziła z ręki do ręki. KsKasUl I, 325.

ręką bezbronną:

– W tym gdy ręką bezbronną mężnie czyni sielá/ Niechcąc umrzeć bez pomsty/ z tełu go pożełá Nożem krwáwym Láchezys. TwarSLeg 35.

wziąć habit || wziąć habit z czyich rąk:

– Wziąwszy Hábit ś. [Małgorzata] ná káżdy dzień Godzinki Naświętszey Pánny' y Krzyżá ś. y Psałterz cáły odpráwowáłá. OkolNiebo 13.
– Gdy miáłá lat 21 wzięłáa Hábit S. z rąk Dominiká S. ktory odmienił iey imię ktorym błá zwana (to iest) Kátárzyná/ na imię siostry Osánny. OkolNiebo 93.
– Swiętobliwi Brácia Więcław, Włádysław, Wisław, iednego dnia Habit wźieli, iedneż cnoty mieli, iednegoz dnia pomarli. ChmielAteny II 415-416.

od rąk czyichś eliberowany:

myć ręce we krwi:

– CerOkol 78.

ręka rękę myje:

– Tak więc kto przyjaciela w pracej nie ratuje, Gdy się nań wszystko zwali, dopiro żałuje; Kto zaś ratuje, równie ratunku używa, Jako gdy ręka, rękę myjąc, białą bywa. VerdBłażSet 20.
– Gdybym tyle miał przyjaciół i znajomości w Wielkim Księstwie Lit., ile mam w Koronie, a do tego gdyby mi czas wystarczał, Deum testor świadczę się Bogiem, żebym i sam jechał na tę sprawę, bo kiedy już do siebie należemy, toć tedy manus manum lavare ręka rękę myć powinna. Niech Bóg najwyższy, protektor niewinności, w pracach siły, a w niesłusznych opresjach i umartwieniach konsolacji et super inimicos triumphumi triumfu nad wrogami użycza. MatDiar 547.
– Dawne przysłowie: ręka rękę myie: Nie dla samego siebie człowiek żyie. Jak ia dla drugich, tak y dla mnie drudzy. Wszyscy iesteśmy wzaiem sobie słudzy. BohFProst C3.
– Przez liczne potrzebowanie i utrzymanie pomocnikow i czeladzi, ktorych liczba pomnaża znowu wzaiemnym na świecie związkiem bogactwa gospodarzów, tak dalece, że nigdzie lepiey niemożna przystosować tych słow: ręka rękę myie. InsEkon 18 [19].
– Ręká rękę myie. JagDworz Dv.

umyć od czegoś ręce (sz. zm.):

– [...] iuż wdomu toiest w dobrach swoich umywszy od wszystkiego ręce spokoynie siedział. Słysząc iednak o wielkiey trwodze wObozie Polskim, uczynił mowę płaczliwą doswoich, iako go Twardowski Wierszem opisał [...]. HistBun 8v.
– LAVER... UMYWAC ręce od czego, składaiąc z siebie winę iáką ná kogo inszego, ták iáko Piłat kiedy miał ná śmierć skazać Chrystusa ręce umył od tego. DanKolaDyk II, 191-192.

ręka rękę umywa:

– Ręká rękę vmywa. CezWargFranc 120.
– Lżej, gdy ręka rękę umywa. VerdBłażSet 20.
– Zołnierz/ ieden drugim dobry/ ieden drugiego pomocą żyć ma/ (nie rwáć się ná pártykulárze) ále iáko ręká rękę gdy vmywa. FredKon 26.
– RĘKA RĘKĘ VMYWA. Bo wyżey nie bez słuszney rzekło się przyczyny, Ręka rękę vmywa; stáre to nowiny, Iż Bog Tworcá nawyższy Adamá sámego Nie stvvorzył ná tym świećie człowieká iednego Zeby tylko sczegulny iako osowiáły Zostawał bez przyiáźni, byłby wnet zgrzybiáły. HaurEk 93.
– Wszytko to sporzy w sfornym, jak się rzekło, stadle, Kiedy człowiek uważny wprzód myśli o siadle. Robota mu zabawą, jakiekolwiek szczęście Jemu da ożenienie, a pannie zamęście. Ręka rękę umywa, noga wspiera nogę, Zgodne stadło do złotej góry równać mogę. PotLibKuk I 100.

umywać (od czegoś) ręce:

– Interim nos latet co wtych punktach. Iesli co zle et non in Rem Reipub. Innocens e[go] Sum a Sanguine isto, y umywam zaraz ręce. OpalKListy 322.
– Ja od tej ordynacjej menniczej i kontraktu umywam ręce. AktaKrak III 1667, 200.
– Umywa Kápłan ręce: znáczy iáko Piłat chcąc się niewinnym pokazáć umywał ręce. NewOzd 176.
– LAVER [...] MYWAC ręce od czego, składaiąc z siębie[!] winę iáką ná kogo inszego, ták iáko Piłat kiedy miał ná śmierć skazać Chrystusa ręce umył od tego. DanKolaDyk II, 191-192.

we krwi czyjejś omyć ręce:

– Jeżeli z inkwizycyi okazuie się, iż obce intrygi i przekupstwo nie powodowały ludźmi na dniu 28. Czerwca obłąkanemi, trzeba, aby zapalczywość ich przeciw zdraycóm oyczyzny, zwróconą dziś została na nieprzyjacioł naszych; trzeba aby we krwi ich omyli ręce skalane praw zgwałceniem. GazNarWil 1794 28 4.

omyć od czegoś ręce (sz. zm.):

– Gdyby kto znowu na świat wskrzesił Amfijona, nie byłaby aońską kostką lutnia tkniona, gdyż względem Orfeusza, gdyby lutnie dobył, pewnie by Eurydykus od stron ręce omył; zaraz by instrumenta z rąk powypadały i wdzięcznych skrzypic strony rwać by się musiały. HugLacPrag 123.
– Piał [...] w Sądzie sprośnie zbłądził; Omywszy zwierzchnie Ręce/ Niewinność pokazał/ á przecię niewinnego/ Páná ná śmierć skazał. KancPol 143.

smarować ręce (sz. zm.):

– Faxint superi, żeby się nigdy te sądy nie wracały, które zgubą fortun ludzkich były, a grzechu niektórych nabawiały, gdy sobie ręce cudzém smarowali. OtwFDziejeCzech 310.
– GRAISSER [...] ON DIT proverbialement et populairement, Graisser la parte d'un Juge, (Luy donner de l'argent pour le corrompre.) [...] PRZYSŁOWIEM prostym mowią smarować ręce sędziemu Korupcyą go uymować sobie. DanKolaDyk II, 96.

posmarować czymś ręce:

– Skoro pieniędzmi ręce, głowę polityką, Wyprawną posmaruje gębę kauzydyką, Figiel na herb, aż ujdzie za szlachcica wszędy. PotPoczKuk III 395.
– I to był brzydki mankament, że za kilkadziesiąt złotych krew swoję przedawali szlachta polska, a pan hetman z niektórymi półkownikami wojskowymi posmarował sobie dobrze ręce srebrem moskiewskiem. OtwFDziejeCzech 155.

ręce omywać (z czegoś):

– Piłat żeby był mogł iákim sposobem wyrwáć Chrystusa y ochronić, świádczy y dekláruie się im w rekompensę osądzić ná śmierć Bárabbászá Zboycę głowniká iáwnego, ále gdy tym bárdźiey nalegáią ná żyćie Chrystusa: Dimitte Barabbam Jesum erucifige, nie widząc iuż co czynić y z spráwy y z sądow ręce omywa: lavit manus; a náostatek się protestuie że Krew Chrystusową widźi niewinną: Innocens ego sum à Sangvine justi bujus. RobWAPróba Q2v.

gołą ręką witać:

– Nikt gołą ręką Krola chyba z boru, Nie wita. PotSyl 24.

jak ręką odjął:

ręce łamać:

w ręce oddawać:

ręce składać:

– Ucieka Chorązy Hoży Moskal [...] zaidę go założę pistolet. Pozałuy oddał mi Chorągiew, prowadzę go modli się okrutnie ręce składa. PasPam 96v.

mieć honor w rękach:

– Chceszli że bys miał ten Chonor w rękach ktoryc Woysko dac intendit [zamierza]. PasPam 121.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Prętka robotá/ z ręku páda. RysProv XIII, 8.

– Ręká gdzié boli/ oko gdzié gwoli. KnAd 238.

– Szubiénicznik/ wisiéléć [!][...] Nostri per probrum dicunt talibus: Byłeś w-katowskich rękách. Kn 1126.

– Vszy słucháiąc/ Ięzyk mowiąc/ Ręce do siebie gárnąc/ Serce pożądáiąc/ nigdy się nie násycą. RysProv 81.

(wariant I):
– VerdBłażSet 20.
(wariant II):
– BohFProst C3.
(wariant III):
– InsEkon 18 [19].
(wariant IV):
– JagDworz Dv.

– Od łáskáwey ręki ábo nátury bárziey boli. KnAd 764.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

*RĘKA