ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				burza
	D.				burze
					burzy
					burzej
	B.				burzą
	N.				burzą
	Ms.				burzy
					burze

liczba mnoga

	M.				burze
	D.				burz
					burzy
	C.				burzom
	B.				burze
	N.				burzami
	Ms.				burzach
	W.				burze

Znaczenia

1. »gwałtowne zakłócenie równowagi atmosferycznej, połączone z silnym wiatrem, często z grzmotami i piorunami oraz obfitymi opadami, wichura, zawierucha, sztorm; zachmurzenie zapowiadające wystąpienie takich zjawisk«

– Chmurá/ burzá/ pochmurność/ Caelum turbidum, nubilosum [...] Nubilum [...] Dubium & inipendens caelum, [...]. Kn 67.
– Noc ich w tym przeymie mowę/ w iásne po Arkturze Rozwywszy się pochodnie/ gdy poránney burze Wieszcze serce Książęce rożne myśli toczy/ Márą ledwie subtelną pomrużywszy oczy. TwarSLeg 57.
– Ná głębi morskiey byłá skáłá/ Ktora w ciszą wysoko nád wodą stawáłá/ A pod czás burzey/ wody ią záś okrywáły. OvOtwWPrzem 174.
– Drzewo iákie od srogiey burze z korzeniá wywrocone/ nigdy iuż do pierwszey zieloności swoiey nie przychodzi. StarKaz II, 639.
– Wszystek impet na tak cnotliwego, Na książę nieśli [Kozacy], wodza szczęśliwego. A on jak światło i między burzami Wszytko przenikał swemi promieniami, Nie dając gasić w takowej pogodzie Swojej jasności żadnej niepogodzie. BorzNaw 120-121.
– Niebo szerokie zadrżało, A powietrze się zamieszać musiało Roznosząc chmury i burze ogniowe I iskry sypiąc często pioronowe Albo miotając gęste z grzmotem strzały. BorzNaw 134.
– Hej! gorzkie i okrutne burze, Toć nas kręcicie! toć dokazujecie! Toć ustawicznie ten okręt tłuczecie! BorzNaw .
– Wnęt iako słonce gdy z gruby wychodzi Burze tak do niey [Czarnieckiej] Małzonek przychodzi Z wesołą twarzą. OblJasGór 45.
– Ieszcze zpołudnia na zegarze trzeci Nie było kiedy nie zwyczayna burza, Szum, Wicher, fala, y srogie zamieci, Mrze asz nieba nie widac okurza. PotSyl 26.
– Przy naywiększych talentach, przy naywiększey nawet ochocie nie dokażemy niczego, poki nam dobry porządek nie uściele drogi do starania się o dobro pospolite przy ktorym żeby tak gruntownie wolność ubespieczona była, zeby nie mogła nihil praejudiciosi sobie operari [...] Nie mogę tego lepiey dowieść iako per cursum Planetarum ktory dla tego że iest regularis, żadne burze y wichry go nie tamuią. LeszczStGłos 61.
– ACHATEK [...] Pomaga ná ukąszenie wezá, broni od piorunow, siły wzmacnia, burze odwraca. ChmielAteny1755 I I, 549.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

burza powietrza || na powietrzu burza (sz. zm.):

– Są lekarstwa przystoyne/ y według náuki kościelney przeciw grádom/ y burzom powietrza. SpInZąbMłot 280.
– Constancius záś Cesarz [mówi]. Wiele tákowych iest, ktorzy zá czárámi się udawszy, burze ná powietrzu czynią. SpInZąbMłot Przedmowa.
– W Wielkiey Polszcze, w Woiewodztwie Sędomierskim, Powiecie Opoczyńskim y Radomskim, znagłá powstáłá ná Powietrzu burzá, y niezwyczáyne grády, ktore iáko iákie z Niebá padáły głazy. HaurEk 61.
– Mogą [żywioły] pomocą czartowską ná powietrzu y morzu vczynić burze. WisCzar 37.
– ORAGE [...] Tempestus [...] Procella [...] NAWAŁNOSC fala burza. Burza wielka powstała ná powietrzu wicher szturm záwierucha. DanKolaDyk II, 315.

na morzu burza:

– Iáko grády/ ták y pioruny z błyskáwicámi spráwić iest im [Agnieszce łaziebniczce i Annie z Mindelhein] rzecz łátwa/ tákże ná morzu burzą wzbudzić. SpInZąbMłot 164.

morska burza:

– Ypospolitey potrzeba go [Syloreta] rzeczy, Wdrogę: ale tesz y prywata pędzi, Zesię na Morskie burze, vbespieczy. PotSyl 26.

Związki frazeologiczne

jako burza:

– Strzały jego ostre/ y wszystkie łuki jego naciągnione: kopytá koni jego jáko krzemień pocżytáne będą/ a kołá jego jáko burza. Ryk jego jáko lwi [wizja gniewu Bożego]. BG Tt Iz 5, 28.
– Przydziesz jáko burza: będziesz jáko obłok okryw"ający ziemię/ ty y wszystkie pocżty twoje/ y wiele narodow z tobą. Ták mowi Pánujący Pan [do księcia Mesechu i Tubalu]. BG Tt Ez 38, 9.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

(wariant I):
– To bogaty, co na psiej przestając chudobie, Z płonnych obietnic zysku nierad chwyta sobie, Mając je za cień; bo im więtsze, tym mniej dają; Tak bywa, gdy z wielkich burz małe dżdże padają. VerdBłażSet 14.
(wariant II):
– Z máłey burzé wiélki dészcz. KnAd 1356.

2. przen. »wstrząs dziejowy, zamieszanie, wojna, bitwa, atak na kogo co, bunt«

– [Mówi anioł do pogan] To wyrok iego [Boga]/ że krzyż święty stánie W Ierozolimie z iego możney ręki: Coż po tych burzách: w kim macie vfánie: Ze mu się chcecie przeciwić przezdzięki. TasKochGoff 12.
– Nieszczesna śmierci fálá w krotkim czásie iák wiele żaglow Oyczyzny nászey/ nieszczęsną stargáłá burzą? WojszOr 66.
– Rozdział VII. Nowa burza złego. Dwor Zwiąskowych ná Osobę stimuluie; Tátárow ná dobra dziedzicżne záciąga, contemptámi, Pásquilámi, przegrozkámi karmi. LubJMan 42.
– Nowa ze Szwecÿ burza Wszytkę naszę Koronę w odmęcie ponurza Krakow wzięty Kazimierz pomknął gdzies kuSląsku. PotWoj XVIIv.
– [Królewicz Karol Waza] Krolewskiego urodzenia i Anielskiego życia splendore oświeci i nastepuiące ná nie/ i Kościoł Boży/ od Heretykow i Politykow burze szcześliwie rospędzi. PisMów II 378.
– Iusz tedy iáko w porcie kotwice zarzucam y zástanawiam pioro moie. Przepłynąwszy burze publiczne [...] ktorych się na Ziazdach, et omnis generis práktykach w Polszcze nápatrzyłem. JabłSkrup 97.
– Po upadnieniu Z Waradinem miastem powtornego przedmurza Chrzescianstwa Snadno sie dorozumiewać było, Ze teraz burza popędliwa w krotce całe węgry [...] okryie. IntrHist 144-145.
– Burza [...] ORAGE se dit figurément (d'un malheur passager, d'un trouble public ou domestique.) Tempestas, Procella, Calamitas, atis, [...]. BURZE wichry kłotnie domowe niepokoie rosterki záwieruchy. DanKolaDyk II, 315.
– Azaż to nie summa felicitas, y ktorey niechybnie postronne nam zazdroszczą Narody, wśrzod wszystkiego Chrześciaństwa woiennych burzy y náwáłności placidam záżywáć tranquillitatem. DanOstSwada I, 22.

3. przen. »gwałtowne uczucia, namiętności, przeżycia duchowe, niepokoje, rozterki, wstrząsy życiowe«

– Wesołego cesarza chrześciańskiego [...] ten pogrom (gdy nazajutrz rano przyszła nowina, iż wszystkie Polaki na głowę zbito) tak zasmucił, iż prawie wszystkę radość cesarską w żal, pociechy w smutek, a tryumfy w lament obrócił; heretyki zaś przeciwnym obyczajem utrapione [...] rozweselił [...] Niedługo jednak ta burza trwała. DembPrzew 25.
– A chociaż podczas na zgniewane lica Zaciągniesz burze, deszcze z zawieruchą, Tym milszy twój wzrok, ubłagany skruchą. MorszAUtwKuk 243.
– A mnie zawsze łzy cieką jak po sznurze, Mnie zawsze w sercu niepogodne burze. [...] Mnie zawsze strzały gorsze niż pioruny Szkodzą i w cudzym sercu mróz zamkniony. MorszAUtwKuk 266-267.
– Głosem cichym, mdłym i chrapotliwym [...] Wpół zanurzona w swych łzach białogłowa Z serdecznej burze wynurza - te sowa: Cożeś to zrobił, mężu, najlepszego [...] Żeś syna pozbył z domu jedynego. LubSTobPol 101-102.
– To są szturmy szatańskie, to są jego miny, Tych do serc chrześcijańskich zażywa ruiny, Kto całym, kto bezpiecznym, chce być w jego burzy, Duchownym się rynsztunkiem niech uarmaturzy. PotFraszBrück I 579.
– Dufaiąc młodości swoiey nie spodziewaią się [młodzi ludzie] żadney na swiatłość życia swego burzy. DanOstSwada VI, 6.

4. przen. »osobisty atak na kogo, pretensje, wymówki, awantura, kłótnia«

– Hetman zas od gniewu zdięty [...] poiachał. Krolewic [...] za radą samegosz star. Kokenhauskie[go] ktory iusz baczeł ze ta burza nan y na ie[go] syny obalic się miała, puscieł się za Hetmanem spieszno. OssJŻyw 36v.
– Máło mieyscá y owym [Księciu i Wezyrowi] ná ták wielkiey Sali/ Gdy obu zápalczywych gniew ieden rospali. A gdzieby w burzy oney ieden wżdy nie skłádał/ Przyszłoby do piorunow/ ták raczey popádał Affekt ich. TwarSLeg 93.
– Iá mam tę burzą [oskarżenia ze strony Xymeny o zabójstwo jej ojca] znosić, on [syn Diega] niech będzie w ciszy. CorMorszACyd 142.
– Pytał się [rozmówca] po oney burzy skądbysię wzięła taodmiana tak nagła Przyiazni w nieprzyiazn, chęci w niechęc powiedzą mupostaremu zeto wino winno. PotPrzyp 3v.
– Szwiec jedennim się ta burza między Augustem i Antonim jego emulem skończyła nauczy[ł] dwu krukow mówić jednego Salve Auguste victor et imperator, a drugiego salve Antoni victor et imperator. PotWoj XI-XIv.

5. przen. »o dużej liczbie ludzi: kupa, masa, tłum«

– Widzi [Osman] ze odPolskiego uciekaią wału. Oni iego Rycerze: wyśmienici przednie, Ktorymi wczora Rzymy, Malty brał y Wiednie; I nie czekaiąc, nazad wracaiącey burzy Iedzie zPola: y w swem się namiecie zasznurzy. PotWoj 137.
– Chmielnicki z wielką kozacką burzą pokazał się z Gory, y zaraz strasznie do Miasta szturmowac począł. HistBun 7.

Znaczenia niepewne

1 a. 2:

– Burza. Tempestas. Suiudinimas/ susiutimas/ oro. SzyrDict 25.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

BURZA