ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

lp	M.		bałwan
	D.		bałwana
			bałwanu
	C.		bałwanowi
	B.	uż. żyw.	bałwana
		uż. nżyw.	bałwan
	N.		bałwanem
	Ms.		bałwanie
lm	M.	uż. osob.	bałwani
		uż. nosob.	bałwany
	D.		bałwanów
	C.		bałwanom
	B.	uż. nosob.	bałwany
		uż. osob.	bałwanów
	N.		bałwanami
			bałwany
	Ms.		bałwaniech
			bałwanach
	W.		bałwany

Znaczenia

1. »bóstwo pogańskie; posąg tego bóstwa«

– Zprzęgli się też byli [Izraelici] z báłwanem Báálfegorem: á jedli ofiáry umárłych. BG Ps 106, 28.
– NAd to y Mááchę mátkę swą Krol Azá z páństwá złożył/ przeto/ że byłá ucżyniłá w gáju bałwaná brzydkiego: y podciął Azá báłwaná jey/ y pokruszył go/ á spalił u potoku Cedron. BG 2Krn 15, 16.
– Co zá dział wiernemu z niewiernym? A co zá zgodá Kościołá Bożego z báłwany? BG Jk 2Kor 6, 15-16.
– Y rzekłem im [Izraelitom]: Káżdy z was niech porzuci obrzydliwości oczu swojich/ á nie kalajcie się plugáwymi báłwany Egipskimi: bom Ja PAN BOG wász. BG Ez 20, 7.
– [Madianici] stáwili się wam nieprzyjaciołmi/ zdrádámi swymi/ á podeszli was/ przez Báál Fegorá/ y przez Kozbę/ corkę Książęciá Mádiáńskiego/ siostrę swą: ktora zábita jest/ w dzień kaźni dla báłwáná Fegor. BG Lb 25, 18.
– Ztowárzyszył się Efrájim z báłwanámi: zániechaj go. BG Oz 4, 17-18.
– Dla tego/ żeście kádzili báłwanom y/ żeście grzeszyli przeciw PAnu/ [...] dla tego przyszło ná was to złe/ jáko się to dziś pokázuje. BG Jr 44, 23.
– Nic nie wiedzą, ktorzy się z drewniánymi báłwanámi swymi noszą: bo się modlą Bogu/ ktory nie może wybáwić. BG Iz 45, 20.
– Y ucżynili [Izraelici] w one dni cielcá/ y spráwowáli ofiárę onemu báłwanowi. BG Dz 7, 41.
– A inni ludzie ktorzy nie są pobici tymi plagámi/ áni pokutowáli od ucżynkow rąk swojich/ áby się nie kłaniáli dyabłom/ y báłwanom złotym/ y śrebrnym/ y miedziánym/ y kámiennym/ y drzewiánym; ktorzy áni widzieć nie mogą/ áni słyszeć/ áni chodzić. BG Ap 9, 20..
– Wszyscy bowiem Bogowie narodow/ są báłwani: ále PAN niebiosá uczynił. BG Ps 96, 5-6.
– Niechże będą záwstydzeni wszyscy/ ktory [!] służą obrázom/ ktorzy się chlubią w báłwanách. BG Ps 97, 7.
– Báłwan obraz rzezány pogáński. Simulacrum, idolum, signum, statua. SzyrDict 6.
– Ludzie Stworce niebá y ziemie Bogá opuściwszy/ chwalili báłwány drewniáne/ ábo z kruszcu iákie[go]kolwiek zrobione/ miásto Bogá ktore sámiż swoiemi rękomá porobili byli. StarKaz II, 1.
– Ábyś obrazow Chrystusa Pàná y Swiętych iego nie názywał báłwanámi áni tych ktorzy ie czczą bałwochwálcámi. WisCzar 26.
– Kato, co by był tego dojrzałym będąc nie uczynił [...] wtenczas, póki rozumu nie miał, bałwanowi fortuny kłaniać się przyszedł. LubSArtDąb VII, 513.
– Właśnie dorocznym dzien nástawał biegiem, [...] kiedy Egipt cáły, [...] Schodził się w Kościoł przed báłwan wspániáły Oddáiąc pokłon Bogini Izydzie. ClaudUstHist 80.
– Pharaon, iako iest w Pismie swiętym, naznaczył wielkie Dominia kapłanom swoich Bałwanow. LeszczStGłos 18.
– JEZIORA POLSKIE co większe te są: w Wielkiej Polszcze SWIĘTE koło Gniezná, gdzie Polácy Wiarą S. oświeceni, Bałwany Jowisza, Marsa [...] Wenery potopili według Damalewicza. ChmielAteny II 329.
– Pogaństwá z swemi bałwanámi giną, Dla Chrześcianow, czas rośnie szczęśliwy. DrużZbiór 163.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bałwan ryty (sz. zm.):

– Y wylewáli krew niewinną/ krew synow swojich/ y corek swojich ktore ofiárowáli báłwanom rytym Chánánejskim. BG Ps 106, 38.
– Abyście się snadź nie popsowáli/ y nie cżynili sobie rytego Báłwaná/ albo obrázu wszelkiego podobieństwá/ kształtu mężczyzny álbo niewiásty. BG Pwt 4, 16.

bałwan pogański (sz. zm.):

– Poburzył [Chrystus] báłwány Pogáńskie. ŻabSymf C4-b.
– Lud żydowski Samson jest, ktory stalne sztaby Kruszył a marne za nos wodziły go baby; Puściwszy zakon Boży dany przez Mojżesza Na pogańskie bałwany śmiele się rozgrzesza. PotFraszBrück II 396.
– Przez signa divinorum rozumieią się Bożyszcza, to iest bałwany Pogańskie, ktore oznacżáły zmyślonych Bożkow. DuńKal O.

bałwan słoneczny (sz. zm.):

– Y wygubię po gorách Káplice wasze/ á porozwalam słonecżne báłwány wasze. BG Kpł 26, 30.
– Abowiem przed oczymá jego pokáżono Ołtarze Báálow/ y báłwany słonecżne/ ktore były wzgorę ná nich/ podciął [Jozjasz]. BG 2Krn 34, 4.

bałwan niemy:

– Wiecie iż gdyście Pogány byli/ do báłwanow niemych/ jáko was wodzono/ dáliście się prowádzić. BG 1Kor 12, 2.

bałwan czartowski:

– Nauczył sam Pan Bog Zydow przez Moyzeszá/ iáko onego tylko samego powinni byli chwalić/ nie rożne báłwany Czártowskie. StarKaz II, 437.

bałwan gajowy:

– Báwił się wieszcżbą [Manasses]/ y ustáwił czárnoksiężniki [...] Postáwił tákże Báłwaná gájowego/ ktorego był uczynił/ w Domu. BG 2Krl 21, 7.

bałwan lity:

– Spráwili y cielcá na Horebie/ y kłaniáli sie báłwanowi litemu. BG Ps 106, 19.

bałwan rżnięty:

– Nie mowię, rzekę, żeby czcił [człowiek] bałwany rznięte; Takich kościoł wyklina i słusznie to czyni. PotFraszBrück II 13.

kościół bałwanów:

Związki frazeologiczne

jak bałwan:

– Naszy Posłowie, przez dwie dlugie [!] sieni Stanęli przed Osmanem, wnamiot wprowadzeni A ten siedzi, iak bałwan: iakby sztukę balku Złoconego; postawieł, kto na Katafalku. PotWoj 195.

chodzić za bałwany (sz. zm.):

– Sądy moje odrzucili/ á w ustáwách mojich nie chodzili/ y Sábbáty moje pogwałcili [Izraelici]/ á/ że serce jch zá plugáwymi báłwany chodzi. BG Ez 20, 16.
– Abowiem się dopuścił [Achab] rzecży bárzo obrzydłych/ chodząc zá báłwany/ według wszystkiego/ jáko czynili Ammorejcżycy/ ktore wygnał PAN przed oblicżem Synow Jzráelskich. BG 1Krl 21, 26.

Przenośnie

Szkárádny báłwan wász iest Schizmá/ ábo Odszczepieństwo.BirkRus B2
Rzeczecie: to nowiná/ ieszczechmy tego nie słyszeli/ áby káżdy grzech báłwochwálstwem zwano? Y mowicie ták: toście snadź nie czytáli Páwłá ś. ktory obżárstwo y łákomstwo bałwanámi zowie.BirkRus B2
Niechay cię skruszy Pan Iezus Chrystus Syn Bogá żywego. Záraz on báłwan z lekká iáko wosk od ogniá rospuszczony spłynął. Ták máią Kátholicy Polscy mowić/ ilekroć ná to báłwánisko szkárádne poyźrzą/ ktore konfederácyą názwáli.BirkRus D2-D2v
Nie ludzi to sobie, ale jakieś bałwany fortunie wystawujemy.LubSArtDąb II, 200
Zaprawdę niegodny szczęściem ozdobiony, choćby się najwyżej przez ręce czyje wyniósł, nie może być inaczej nazwany, tylko niemym bałwanem.LubSArtDąb II, 200
Germanikus [...] wojsku sławę, a sobie chwałę zostawił, jakoby chciał rzec: “Niech tą obłudną fortuny córką, bałwanem jednym swej próżności popisuje się światu lekkomyślne pospólstwo”.LubSArtDąb VII, 512
Ná wyráżenie wszelkich mizeryi, Prożności y przykrości Báłwánu, Dosyć iest wymowić, Człowiek.LubSŁapAdw 6
Będzie czásem mądry, ale niewymowny [...] w poniżeniu iest i pośmiewisku [...] to táka náuká będzie zá báłwáná miána Zdobędzie się niechęć prędko ná tytuł náuce: Báłwan to, wszystko mu się kłániáć, dygáć potrzebá, áni chodź do niego bez ukłonu, báłwan to.MłodzKaz IV, 507
Krzywdę czynisz złotu y srebru/ gdy z nich báłwaná robisz/ ktoregoby twoie łákomstwo chwaliło.BirkNiedz 100
Jam swych wymysłów bałwanom ofiary Oddawał, niosąc namiętności w dary. Brzuch był mój bogiem i tak bogów wiele Miałem, jako mam zmysłów w własnym ciele.MorszAUtwKuk 222

2. »według wyznawców danej religii: to, co jest przedmiotem kultu w innej religii lub wyznaniu; niekiedy ekspr.«

– Cosz po tych processyách/ tylko w nich báłwany (ták krzyże święte y obrazy názywáiąc) nosicie/ y báłwochwálstwo stroicie [mówią toruńscy innowiercy]. NowTor Aijv.
– Nie godzi się nam [muzułmanom] mieć swoich báłwánow/ Tem więcey tych co są v chrześcianow. TasKochGoff 41.
– Forá (ze dworá) niebieskiego/ psi y czárownicy, y niewstydliwi, y mężoboycy, y báłwanom (Alkoranom) służący. BirkOboz 37.

3. »figura podobna do postaci ludzkiej lub sylwetki zwierzęcej, kukła«

– Tego poganina [cesarza tureckiego] potęga jakowa jest, nie potrzeba się szerzyć. [...] Ale to najdziwniejsza, że chociaż jest tak wielka, przecie jej bałwanami nadstawia, to wielbłądy, to cienie na koniech, bawolech porobione, nie inaczej jeno jako szyk jaki przy chróścikach stawiają. A tym się też wątlą. Bo nasi, chociaż pułki ludzi od prawdy obaczą, tedy rozumiejąc być bałwany, intrepide na nich uderzą. CzartListy 215.
– Pokilkaset Chłopow naymuią [miejskie magistraty na Sycylii], aby z niego [śniegu] potężne robili kule y bałwány. ChmielAteny II 211.
– Z tyłu [...] były napędzane świnie dzikie, które [...] na cyrkuł obszerny, barierami okrążony, wypadały. Na tych zaś świniach dzikich były bałwany małe Żydów w różnych strojach jak na koniu siedzących. MatDiar I, 572-573.

4. myśl. »wypchany cietrzew, umieszczany na drzewie w celu zwabienia cietrzewi na strzał«

– Tu [w Czeczersku] dwie niedziele bawiłem się, zabawa moja była [...] częścią z ichm. pany sąsiady, częścią na cietrzewie przy bałwanach wyjeżdżając. ZawiszaPam 35.

5. przen. »głupiec«

– IDOLE se di figurément (de celui qui n`a point d`espris, [et] qui paroist comme une statuë) Infans statua [...] BAŁWAN głupi iák Posąg. DanKolaDyk II, 138.
– Namawiał [książę Czartoryski] najprzód Dylewskiego, [...] aby był świadkiem i delatorem, że Szamoccy króla tyranem i mało rozsądnym bałwanem nazywali. MatDiar I, 239.

6. »bryła znacznej wielkości, duży kawał czego, soli, lodu, kamienia; także jako miara objętości«

– Na tesz wozy brano iego [Aleksandra Fressnera] sol w balwaniech y Beczkową do Miechowa. TrepNekLib 88.
– Iuż kámień szyię trzymał/ iuz gębá ztwárdniałá: Sámá tylko w báłwanie krwie proznym zostáłá/ w kámień się obrociwszy. OvOtwWPrzem 98.
– O soli wydawanie wedle dawnych praw w bałwanach, a nie w beczkach, na przyszłe lata zupełnie upraszać będą ichm. panowie posłowie na całe województwo. AktaKrak III 197.
– Lod jeżeli gdzie bałwanami stoi Gęsta go z gory kropla wszcząt rozpleszcze. LucChrośPhar 101.
– BLOC [...] BAŁWAN, Słup sztuká Marmuru tak iako go z szyby dobywaią. *Bałwan Marmuru. *Bałwan Kamienia. DanKolaDyk I, 202.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bałwan soli || bałwan solny:

– Báłwan soli/ Gleba salis [...] Figmentum salis [...] Słup solny. Kn 13.
– Iákim sposobem srogie kámięnie y báłwany soli, nie tylko z mieyscá ná mieysce bliskie przestáwiáią; ále y ná wozy po legárách przemyślni Furmáni sámowtor zwykli wprowadzáć. SolArch 18.
– Są [w kopalni soli] okná albo szyby [...] dla ciągnienia do gory kołowrotem bałwanow solnych, ktore tam wycinaią gornicy. ChmielAteny II 331.
– Xiąże Rádziwił Peregrynánt [...] Zony Lotowey w Bałwán soli zámienioney, y Jabłek Sodomskich popioł w sobie máiących nie oglądał. ChmielAteny II 522.

bałwan wiślny (sz. zm.):

– Magnitudo et differentia bancorum […] Czwarty bałwan, także wiślny, dokoła miar 4½, waży cetnarów 43 plus minus. InsGór 1642 13.
– Magnitudo et differentia bancorum [...] Trzeci bałwan wiślny, miar 1½ [prawdopodobnie powinno być: 4¼] in cinctum mający, waży cetnarów 36 plus minus. InsGór 1642 13.
– A gdzie by potrzeba była pomocy dodać, tedy do wiślnego bałwana, którego by było w głowie dokoła łokci półpięta, pp. urzędnicy dolni powinni dodać chłopa jednego do pary. InsGór 1649 35.

bałwan składowy:

– Szlacheckiego bałwana, składowego na Kraków po swemu powinni walić [górnicy]. InsGór 1649 35.

[Bałwan] góralski:

– Szybikowe zaś bałwany: [...] Trzeci – góralski, w miar 4½ naokoło, waży cetnarów 37 plus minus. InsGór 1642 13-14.

[Bałwan] kryskowy:

– Szybikowe zaś bałwany: 1-mo – kryskowy, 3½ miar wkoło mający, ważyć może cetnarów 22 plus minus. InsGór 1642 13.

[Bałwan] miechowski:

– Szybikowe zaś bałwany: [...] 2-o – miechowski, miar 4 dokoła, waży cetnarów 28½ plus minus. InsGór 1642 13-14.

[Bałwan] oświęcimski:

– Szybikowe zaś bałwany: [...] 4-to – oświęcimski, w miar 4½, waży cetnarów 40 plus minus. InsGór 1642 13-14.

bałwan partyczy:

– Gdy kopacz obrąbie kłapcia [...] z tego kłapcia stygar każe bankować bałwanów 2 i partykę 1 [...] a teraz z takiego kłapcia bankują 3 partyki, to jest bałwany partycze. InsGór 1615 8.

szybikowy bałwan:

– Szybikowe zaś bałwany: 1-mo – kryskowy [...]. 2-go – miechowski [...]. Trzeci – góralski [...]. 4-to – oświęcimski [...]. 5-to – w miar 5. InsGór 1642 13-14.

7. »ogromna, spieniona fala morska, wał wody; poruszająca się masa, zwał czego«

– A wtem powstánie z lásu niesłychány Szum/ y strászny pisk iádowitey żmiie: Tu słycháć/ że lew ryczy rozgniewány/ Tu niedźwieć mruczy/ tu wilk srogi wyie. Tu morze huczy gęstemi báłwány/ Tu wodá skáły niepożyte biie. TasKochGoff 336.
– Báłwan ná wodzié/ vide Wał ná wodzié. Kn 13.
– Gdy záś Pháráo z woyskiem gonił Lud wybrány Zalały go y z woyskiem dzdzyste wod báłwány. DamKuligKról 46.
– Tám się wiátr zachodny ták potężny porwał, że poszárpał żagle, mászt złamał, rudel oderwał, báłwánámi okręt potłukł. TylkStrom 52.
– Ten [Adolf] ze strachu umierał, Wniesiony [przez Zefira] między gęstych chmur Bałwány. DrużZbiór 237.
– Przepłynął [koń] głębią, szeroko roźlaną, [rzekę] Bałwány bystre, kopyty przecinał. DrużZbiór 287.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bałwany morskie:

– Heretycy są ták burzliwi/ tácy buntownicy/ iáko báłwány morskie/ od wiátrow podniesione. BirkRus E3v.
– Niech zdáleká vtai się [Achilles] w báłwánách morskich, niech go w łonie Nereusz swoim trzyma: ty [Ulissesie] go w káżdey stronie Łátwo naydziesz. ClaudUstHist 131.

Przenośnie

Ták Kościoł stoi/ iákoby skáłá ná głębokich korzeniach wbita; ktorego wierzchow wáły Heretyckie áni tykáią/ w niziny tylo biią/ [...] Z tymże to błotem każecie się nam brácić Pánowie Konfederaci/ z tymi báłwanámi morskimi/ z tymi smrodliwemi káłużámi/ w ktorych wody zdrowey nie mász/ á żab pełno?BirkRus E4

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bałwan Boga Apollina:

– Obaczył ná ołtarzu báłwan Bogá Apolliná z rękoma wyciągnionemi/ á ná pálcach ma pełno pierścionkow drogich/ ktorych mu głupie pospolstwo z nabożenstwá náwdziewáł. StarKaz 166.

bałwan asyryjski:

– Te pierwsze Bałwany Asyryiskie, zaraziły potym Egypt, y do adoracyi zmarłych trupow, za Deastrow, przyprowadziły, ztamtąd tenże pożar,zapálił Grecyą, cáłą Azyę, y Swiat práwie cały, oraz wzniecił ognie, y dotych czas gdzie niegdzie żarzące się, by stworzenie za Stworcę, kamienie, drzewa nie żywe pro DEO vivo et vero ádorowano. ChmielAteny I 7.

Użycia metajęzykowe

- Nomina báłwan bęben bindas [...] habent genitivum in a. WojnaInst 28-29

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

BAŁWAN