ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (brona), SXVI (brona, brana), Kn (brona), T (brona), L (brona; XVII-XVIII), SWil (brona), SW (brona, borna, barna, bróna), SJP (brona)

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				brona
	D.				brony
	C.				bronie
	B.				bronę
	N.				broną

liczba mnoga

	M.				brony
	D.				bron
	B.				brony
	N.				bronami

liczba podwójna

bronie

Znaczenia

»narzędzie rolnicze«

– Broná/ Occa [...] vide Rádło. Kn 46.
– Naprzód przez gaje, a potym przez pole Szerokie idziem, gdzie odłogiem role Jedne leżały, drugie podorane I broną były dobrze utaczane. BorzNaw 71.
– Kędy chłop nałożony cepom pługu bronie Zwątpiwszy za niecnoty swoie oPedronie Do tey przyszedł rozpaczy woli nizli robic Pługiem, albo cepami dac się Smierci dobic. PotWoj XVII.
– Pługi, brony, rádła, wozy y inne sprzęty Gospodàrskie wcześnie ponápráwiáć, y ná przyszłą da P. Bog Wiosnę, mieć to wszytko pogotowiu, à nie w ten czàs doṕiero kiedy tego trzebà záżyć. HaurEk 96.
– Radło samo, 2 kłodzie kapustne, 2 bronie, 3 jarzma oddają. InwKal I 93.
– Brony z żelaznymi cynkami, u każdej cynków 24. InwPuck 76.
– A gdzieby [sąsiad] bronami przez niwę zasianą (przejachał), gdy zboże wzejdzie, winy popada flor. 2. WilkGniewKutrz 160.
– Za bronę zaś Cyprian Owsianka, że dwie odebrał, a tylko jednę oddaje, i to dużo zrobioną, tedy temuż aktorowi Kukli powinien dać tynfów dwa. KsJaz 109.
– Brona. 1)eine Egge. [...] 1) herce de laboureur. [...] perz bronami zgrabiony. T III 78.
– Broná/ Crates, tis. g. foe. Irpices, Occa, ae. g. f. Pecten, inis. g. m. Egge/ Hurd/ Rechen Sträl. DasHünDict Ppiij.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brona żelazna (sz. zm.):

– Do roley záś lemieszá y z kroiem potrzebá/ Ktorym więc rolą orzą chłopkowie dla chlebá/ Trzebá też y rádlice ktora pod orána/ Bywa náprzyk záś oná rola vrádlona. Trzebá ieszcze do tego mieć żelázną bronę: Ktorąm włoczą oráną rolą zásię onę. RoźOff L3.
– [Dawid] łupow z miástá wyniosł bárzo wiele. Lud też ktory był w mieście wywiodszy/ podał pod piły/ y pod brony żelázne/ y pod siekiery żelázne/ y wegnał je w piec cegielny. BG 2Sm 12, 31.
– Do tej rolej prętów półośmiu odbiera Błażej Tatuszyk koni parę, wołów parę, wóż bosy, pług, radło, brony żelazne. ActScabVet 117.

brona cynkowa:

– Sprzęt gospodarski [...] bron cynkowych z wszystkimi cynkami par 2... InwChełm 30.
– Bron cynkowych starych, złych, bez cynków 15-tu 2. InwChełm 88.

brona balczasta (sz. zm.):

– Sprzęt domowy. - [...] balczastych bron 4, noszelników żelaznych 2. InwChełm 61.
– Bron balczastych 6. InwChełm 88.

brona drewniana balczasta:

– Sprzęt gospodarski [...] bron drewnianych balczastych par 3... InwChełm 30.

brona balkowa:

– Sprzęt domowy gospodarski. [...] radło 1, do którego radlic 2, bron belkowych 4, cynków do brony 10 kawałków. InwChełm 29.

Związki frazeologiczne

włóczyć broną (sz. zm.):

– Sarculo Wlocze bronamÿ rolą SłowPolŁac 123.
– Brona. [...] §1) bronami włoczą. T III 78.

zawłóczyć broną:

– Záwłóczę siewbę broną/ inocco lupinum. Kn 1401.
– Oracz [...] przeorywa ziemię [...] Potym sieje nasienie/ y záwłoczy Broną. KomDobrOrb 113-115.

broną uwlec:

– Brona. [...] broną uwlec. T III 78.

bronę włóczyć:

– Boć tez i furman sieła jeździ, a ci co z listy biegają, ba i owi nie mało co bronę włóczą, ale czynią to z musu, i wprawdzie pracuje, ale umysł żadnej pociechy nie ma. OstrorMyślTur 5.

chadzać za broną:

– Y Moczarski Niesliachcic, y ty chłopi a za Sliachtę chcasię udawac. Wzieli tytuł od Bron co u oyca chadzali za [bronami] niemi na pansczyznie, a przy moczarskim chca wymoknąc zchłopskiey Skory. TrepNekLib 39v.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (brona), SXVI (brona, brana, brama), Kn (brama, brana, brona), T (brama, brona), L (brama, brana, brona, broma), SWil (brama, brana, brona, broma), SW (brama, brana, brona, broma), SJP (brama)

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				brama \|\| brona \|\| broma \|\| brana
	D.				bramy \|\| brony \|\| bromy
	C.				bramie \|\| bronie \|\| bromie \|\| branie
	B.				bramę \|\| bronę \|\| bromę
	N.				bramą \|\| broną \|\| bromą
	Ms.				bramie \|\| bronie \|\| bromie \|\| branie
	W.				bramo

liczba mnoga

	M.				bramy \|\| brony \|\| bromy \|\| brany
	D.				bram \|\| bron \|\| brom \|\| bran
	C.				bramom
	B.				brony \|\| bramy \|\| bromy \|\| brany
	N.				branami \|\| bramami \|\| bronami
	Ms.				bramach \|\| bronach \|\| bromach
	W.				bramy

liczba podwójna

	M.				bramie
	Ms.				bramiech

Znaczenia

1. »wejście, zwykle zamykane, do otoczonego murami miasta oraz miejsc obronnych: zamku, fortecy, obozu; wejście do budynku lub na jego podwórze«

– [...] z sześciu kárton cáłą pięć niedziel do nas strzelał/ trzykroć o szturm do brany nászey się kusząc. BiałłozorList Av.
– P. Nowodworski Káwáler z pánem Szembekiem z drugimi petárdámi do dziewiątey bászty/ od tego mieyscá nád Dnieprem/ do Abrámowskiey brony szedł. BielDiar B.
– Inskrypcyje [...] pisane były po francusku, po łacinie, po grecku na arkach truymfalnych i na bramie św. Marcina, którą bramą miała królowa wjechać do Paryża in summa pompa. SobJakPer 86.
– [...] mur Smoleński nie ledáiáki/ iákieg[o] cudzoźiemcy co tu służą/ w ták wielkiey circumstáncyey nie widźieli/) ná dwu chłopow od źiemie/ wszędy z kwádratowe[g]o kámieniá/ z básztámi z branámi swymi szeroki iest od Niepru ná cztery sążeni [...]. OpisSmol Av.
– Tem czasem się po mieście nowe poczynały Zamieszania i nowe rozruchy wstawały. Bo brat Birenów, który z okrętów wysadził Ludzie swe, które z kraju swojego prowadził, Przyszedszy i zastawszy otworzone brony, Wszedł w miasto, w którem tak lud został potrwożony, Tak został potrwożony od grabie mężnego, Że je przebiegł wzdłuż i wszerz bez wstrętu żadnego. ArKochOrlCz I 191.
– Po onem popłochu oboz swoi abyzmy byli bespiecnieiszemi okopalizmy, a z czasęm y częstokołęm ostawili Baszty y Bramy pobudowali. MarchŚcibHist 11.
– Na tych bramiech straż się z dawna nie odprawuje. LustSier 9.
– ... wyrysował [...] głowne miasto/ y śiedm bran do niego/ Ktore sámy/ przezwisko wyrażáły iego/ Y coby to zá miásto było/ znáć dawáły. OvOtwWPrzem 538.
– ...rozkazujemy urzędom miejskim, aby dwie tylko bramie albo ślaki do miast i miasteczek swoich zostawiwszy, insze wszystkie przyjazdy do nich zagrodzieli albo zakopali. AktaKrak II/2 600.
– Ale się ty spiesz w naznaczoną stronę I w samo miasto przepraw się przez bronę; Ale stój: widzisz te rosłe marmury, Ten słup, chęcińskiej znaczną dziurę góry, Ten napis i ten posąg, nie człowieczem Wzrostem monarchy, stąd z krzyżem, stąd z mieczem? MorszAUtwKuk 75.
– A żeby łátwieyszy dozor był/ luźnych powrácáiących się z pászy/ álbo czáty/ iedną bramą/ niech wszyscy do Obozu wieżdżaią. FredKon 27.
– A tym czasem ztych Pokoiow co przy Bramie poczną uciekać. PasPam 59v.
– Przebrawszy się przeciwko owey Bramie Obrocili się nazad z chorągwią y Stanęli frontem w Tył Nieprzyiacielowi. PasPam 107v.
– Do klasztora chcieli uciekać zamknęli Mniszy Bramą o co zas krol Gniewał się. PasPam 199v.
– Co uciekali pod Fortecę zmiescic się tam nie mogli ale zaraz zatarassowali sobą Bramy a drudzy w Donay. PasPam 265v.
– Turcy postrzegszy/ że cále strácona Bitwá/ y iuż bydź nie może wrocona. Pierzchnęli chyżo w bromę ku mostowi/ Y Kámieńcowi. PieśńZwyc 4.
– Brom do miasta dwie, a trzecia forta nad morze, czwarta broma z zamku na wały i forta do młyna z wyjazdem. InwPuck 70.
– Dalej tedy idąc naleźlichmy szopę, w której także bromy dwie same się pootwierały, jakochmy weszli zaraz się z impetem wielkim znowu pozawierały. BillTDiar 132.
– Bo biiących się z muru, czescią z dala Zawiedzionymi attakował byki Czescią straż u bram zraża y obala; Swieżymi wraz następuiąc szyki [Brutus oblegający Xanthu w Lycii]. ChrośKon 216.
– W nocy przy bramie Pałacu Krolewskiego wystawiono Katowskie Theartum na ktorym raniusienko wyprowadzonym Biskupom Naypierwey Squarguenskiemu y Stromguenskiemu Szuie poucinano potym innym senatorom y Panom. HistŚwież 133.
– Przy tej bramie alias wrotach parkan w dyle łupane, słupy kopane z murłatami, dylów 3 nie dostaje. InwChełm 79.
– Brama pierwsza [...] na wierzchu samym armatury, z drzewa rznięte. ZamLaszGęb 28.
– Brama. 1) Stadt-Thor, Thor, Thor-Weg. [...] 1) grande porte, porte de la ville, porte-cochère. [...] bramy strzedz. T III 73.
– Brona. [...] 2) ein Thor. [...] 2) grande porte. [...] *2) bronę (bramę) otworzyć. T III 78.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brama miejska (sz. zm.):

– Bramá/ braná/ broná mieyska. Porta. Kn 44.
– Spust u bram mieyskich/ v. Kratá żélázna. Kn 1054.
– Forculus Bozek co drzwi pilnował tego nawszytkich drzwiach y bronach Mieyskich malowano. PotPrzyp 3.
– Miny pod Mieyskie Bramy pozaprawadzano. Ze iuz Wieden vix vix spirabat własnie kiedy owo mocny Słabego na Siędzie azagarło Scisnie. PasPam 258v.
– Zá Bromą mieyską ná wyniosłym mieyscu. AndPiekBoh 46.

brama obozowa (sz. zm.):

– Cmá niezliczona w chmurách się wieszałá Duchow piekielnych/ swoiem ku obronie. Tá serc Pogáństwu y sił dodawáłá/ Ktore iuż beło w obozowey bronie... TasKochGoff 237.
– Jákoż co v bram Obozowych stoią/ nie powinni luźnych wypuszczáć/ ále gdy się gwałtem wydzieráią/ iáko swawolnych y buntownikow/ imáć będą. FredKon 9.
– Teyże penie podlega ktory sie do bromy obozowey a pogotowiu w nocy dobywał. ArtWoj 157.

brama oboźna:

– ...wpadszy w nieprz[yjaciel]ski oboz rozerwał y obaleł brame obozną iaka pospolicie bywa w Miasteckach Ruskich dla te[go] [...] Na znak te[go] Mestwa ten kleynot od brąmy abo wrot oboznych Nadany. HerbOr 587.

brama zamkowa:

– ...znacznie na nas iechali, aż do samych Bram Zamkowych Tamże ci Co na Bramach byli iesli nie wszedł znami ktory do Zamku, to im się wręce dostał. MasDiar 92.
– ...Je[go]MsPana Komorowskiego Jusz zeszłego kturego Pana zawsią wpadaiącego w Brome zamkową Szwedzi porwali ytamgo postrzelili ktury skoro skonał... PoczOdlPam 10.

brama wodna (sz. zm.):

– ...to przeciwko bramy wodney żywego mostu stoi w Pułrynku tey działo moździerz na przepych snadź ieno ulany... MasDiar 72.
– Naprzod wchodząc do zamku wodna bramą, w której jest dębowa krata zelazem końce zakowane. OpisKról 27.

Przenośnie

Ale dnia siodmego dzień Swięty iest PanaBoga twego/ niebędziesz czynil zadney roboty weń/ ty y Syn twoy y Corká twoia/ sługá twoy y slusebnicá twoiá/ bydlę twoie y gość twoy/ ktory iest w bramách twoiech.PolPar 244-246

a) »element herbu wyobrażający bramę«

– Torun na polu białym wieże wystanowi czerwoną, z bromą czarną, kratą białą wznowi zołtemi podwoiami. DrobOpow 105.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brama obozowa:

– Jełowiecki Herb. Jest brama Obozowa w polu czerwonym, nad bramą krzyż. NiesKor II 429.

2. przen. »droga, dostęp, granica, przejście«

– Szczodrobliwość Pánowie/ port/ y brame Sławy Niech otrworzą poddánym dla cnotliwey spráwy. JurkLech B3v.
– Iusz zielazęm zamykam do uszu mych bramy Gwałtem iednak chcę sidła zastanowiac grzechy. KodKon 135.
– Dwie bramie, jako poetowie bają, są w piekle, z których sny na świat wydają. MorszAUtwKuk 90.
– Iuz widzą Kominy Oyczyste: kiedy wieczne spraw ludzkich przyczyny W tym ich zaskoczą kresie, gdzie prawie przed broną Vkochaney Oyczyzny: przepłynąwszy toną. PotWoj 21.
– Gdy serce nie chce, rozum niepomoże. I nikt serdecznej nie dobędzie bromy. LubSTobPol 148.
– ...[Jezus] z własney dobroci bramę chciał zostáwić Otworzoną do Niebá tym, ktorzy popráwić Chcą życie... DamKuligKról 213.
– Kto, procz mnie, bramy warg iego otworzy? ChrośJob 164.
– Brama. [...] 2) fig. chemin, porte. [...] 2) Kamieniec iest bramą i ubezpieczeniem kraiow Polskich; otworzona do łaski Pańskiey brama. T III 73.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brama piekielna;
brama piekła:

– Wrożką był y tego/ iż przeciwko Kościołowi wszytkie oręża w kupę zebráne/ nic nie porádzą/ by się też spiknęły z bramy piekielnymi. BirkOboz 56.
– ...aby bramy piekielne przeciw niemu [Bogu] nie przemogły, sam Elearów polskich serca do siebie pociągnąwszy, ich przeciwko nieprzyjaciołom wiary ś. obrócił, męstwa dodał, szczęściem błogosławiał, i sam im hetmanił. DembPrzew 7.
– ... depcę [...] po Henrycystách/ po Sophistách/ po wszytkich brámách piekielnych: Boski máiestat zemną trzyma... BirkEgz 12.
– Powinnego też swego ktory iuż drogę rospusty do bram piekielnych przychodził/ ták zmiękczyłá serce/ iż zostawszy zakonnikiemDominika Swiętego/... OkolNiebo 35.
– Iest tu táiemnicá tá: trudno czásem rozeznáć iesli grzech ná myśli zádał iuż śmierć/ czy skonánie czyni? czy zábił do końcá duszę/ czyli tylo stáwił ią v bran piekielnych? BirkNiedz 58.
– A ták iest iedná bramá piekłá Aryáńska! á tę drugą iáko zowią? Kálwińska! á tę trzecią iáko? Luterska! [...] Co Herezyia, to nowa bramá piekłá. MłodzKaz IV, 127.

brama podziemna:

– Idź do swych Anchizesow synu z Eneaszem Prośże w bramách podziemnych o radę tym czásem. JurkLech B3.

miłosierdzia brama:

– O gdybyś pokoy wieczny miał Saulu kochany? Nieżalby ginąć w Woynie od żadney rany! Nieżalby umrzeć, byle miłosierdzia Bramá Wpuściła cię ná łono Oyca Abrahamá. DrużZbiór 75.

brama niebieska:

– Naywyższego vcho wolne Bramy Niebieskie powolne/ z ofiárą zástępce máią Głosu Bożego słuchaią. JurkPieś B1.
– Złoto wszystkie bramy otworzyć może/ ále niebieskiey [bramy] nie. MalczZebr 68.

brama rajska:

– Dwa chory z soba wdzięcznie naprzemiany Spiewały, a głos w te słowa słyszany, Zdrowas zaranna iasno Gwiazdo Morska Matko bez zmázy w porodzęniu Boska Po porodzęniu Panno wiekuista Wybranych Panskich brąmo Rayska czysta. OblJasGór 141v.

ciasna brama:

– Ciásna braná do niebá/ mowi Syn Boży: ciásna braná pokutá iest/ ale prowádzi do żywotá. BirkNiedz 59.
– A on rzekł do nich: Usiłuycie, ábyście weszli przez ciásną bramę: Abowiem powiádam wam: Wiele ich będą chcieli wniść, ále nie będą mogli. GdacPan 142.

słoniowe bramy;
bramy elefantowe:

– Padłeś już, zacny panie, za słoniowe brony z szkodą nieopłakaną wszytkiej tej Korony, która widzi dopiero, zważywszy się z sobą, jako wiele ubyło twoją jej osobą. TwarSLegK 242.
– Prec Mysli niskie o rzeczach Swiatowych Gdym ia iuz doszedł bram Elephantowych. HerbOr 407.

3. »ozdobna budowla lub konstrukcja wzniesiona dla uczczenia osoby, wydarzenia«

– ...tu do Zywcza Sczesliwie z Wielkiem Orszakiem Panstwa y Dworzanow razem wszysczy trzey przyiechali. Dla ktorych V Dzwonnice na drodze publiczney w Rogu Rynku Brame z Choia Zielonego wystawiono takze Orła na Wiezy Kiiącego Wielkiego ktory sie im kłaniał iadączym... KomonDziej 128.
– Poświącáłá niegdyś swym Bożkom wiekopomność bramy/ prze ktore Nowożeńcy/ do swych Pogáńskich wchodzili obrzędow. DobrGram 558.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brama tryumfalna (sz. zm.):

– Koronácya Krolewska pewnie będzie w dzień ś. Jerzeg[o] styl: vet: á gotuią się iuz Bramy tryumphálne/ y inne do takowey funkciey przynależyte apparaty... MerkPol 191.
– Ná iakążkolwiek ozdobną strukturę okiem kto rzuci, czyli to mularską, czyli Snycerską, Stolarską lub złotniczą; iáko to w Kościołách, Pałacach, ołtarzach, Cyboryach, wieżach, tryumfalnych bramach, katafalkach, baldachimach, szafach, Zegarach, [et]c. Oprocz proporcyi y symetryi, struktury, naypryncypalnieyszą uzna ozdobę czyli to z całey kolumnacyi, czyli z wyboru iey części pochodzącą. BystrzInfArch B2.
– Arcus Triumphales albo Brám Tryumfalnych po całym Państwie náregestrowáno ná 1150. ktore Cesarzom, y wielkim Panom powystawiano [w Chinach]. ChmielAteny II 619.

brama na tryumf:

– Bramá ná tryumph/Fornix, m. icis. [...] Fornix Fabii. Porta triumphalis, [...] Arcus, [...] Arcus ob recepta signa dicabant. Kn 44.
– Brama na tryumf. ein Triumph-Bogen. arcade; arc de triomphe. T III 73.
– Bramá/ Porta, ae, g. foem. [...] Bramy ná tryumf/ Fornices, pl. num. DasHünDict Ppijv.

4. »ujście rzeki do morza«

– Wisła po równinie płynie W Białe Morze,w którym ginie, Ale niż w morskiej ochynie się bramie, szumi i wały grobu swego łamie. MorszAUtwKuk 277.
– [Nil] siedmią Brámami albo nurtami wpadá w morze. ChmielAteny II 641.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Najwcześniejsze poświadczenie:

1670

Znaczenia

składnik nazwy własnej »państwo tureckie, historycznie nazywane Portą Otomańską«

– Niech Bog zdarzy godzinę naszego zawodu O Waleczni Polskiego Męzowie, Narodu Kiedy z niezwycięzoną Ottomańską broną Krol Pan wasz nayiasnieyszy: przyiazn powtorzoną W oczach naszych zawiera... PotWoj 193.
– Zaleca [...] Zeby w niem pierwszy dowod łaski y swey chęci Wyswiadczeł: przez co wszytkich Polakow przynęci I w drodze: y na mieyscu: asz z naszey Korony Wielki się do przeswietney Poseł stawi brony. PotWoj 200.
– Dopiero się obaczy obłądzona owcá, Obrawszy Oycowicá Xiążęciá z Wiśniówcá. Iágiełłowskiego Domu ostátni zabytek, Lecź máły z tąd, bo krotki, mieliśmy pożytek. Tyle tylko pámiątki, iáko z Herostrátá, Otrzymáłá Grecya, Kámieniecka strátá, Y postąpiony Háracz ná ktory łákomie Dawno pragnie pogáństwo; Ottomańskiey bromie. PotPocz 5.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Najwcześniejsze poświadczenie:

1612

Znaczenia

składnik nazwy własnej hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji

– Woysko porządnie sprawiwszy przypuscili spetardami do dwoch Bram Pan Waier Starosta Puczki do kopycińskiey, gdzie zaden się effekt niestał a Pan Nowadworski do Abrahamowskiey [...]. ŻółkPocz 15.
– [...] było cios Moskwy przy Abrahamowskiej Bramię, chcieli byli bronic, ale obaczywszy ze naszych siła, ieli Vciekac nadoł. ŻółkPocz 53.
– A bramy miasta według imion pokoleń Izraelskich [...] A od strony wschodniej cztery tysiące i pięć set, a bramy trzy: to jest brama Józefowa jedna, brama Benjaminowa jedna, brama Danowa jedna. BG Ez 48, 33.
– Potem obraz wzięli panowie senatorowie i różni, i nieśli do Bramy Ostrej, za którą inszym dali. ChrapDiar II 345.
– Brama [...] § mieszka u Krakowskiey bramy w Warszawie. T III 73.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

BRONA I

BRAMA I

BRAMA

BRAMA