ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (brona), SXVI (brona, brana), Kn (brona), T (brona), L (brona; XVII-XVIII), SWil (brona), SW (brona, borna, barna, bróna), SJP (brona)

Nienotowany w słownikach:

Formy gramatyczne

lp	M.	brona
	D.	brony
	C.	bronie
	B.	bronę
	N.	broną
lm	M.	brony
	D.	bron
	B.	brony
	N.	bronami
lpdw	B.	bronie

Znaczenia

»narzędzie rolnicze«

– Broná/ Occa [...] vide Rádło. Kn 46.
– Broná/ Crates, tis. g. foe. Irpices, Occa, ae. g. f. Pecten, inis. g. m. Egge/ Hurd/ Rechen Sträl. DasHünDict Ppiij.
– Naprzód przez gaje, a potym przez pole Szerokie idziem, gdzie odłogiem role Jedne leżały, drugie podorane I broną były dobrze utaczane. BorzNaw 71.
– Kędy chłop nałożony cepom pługu bronie Zwątpiwszy za niecnoty swoie oPedronie Do tey przyszedł rozpaczy woli nizli robic Pługiem, albo cepami dac się Smierci dobic. PotWoj XVII.
– Pługi, brony, rádła, wozy y inne sprzęty Gospodàrskie wcześnie ponápráwiáć, y ná przyszłą da P. Bog Wiosnę, mieć to wszytko pogotowiu, à nie w ten czàs doṕiero kiedy tego trzebà záżyć. HaurEk 96.
– Radło samo, 2 kłodzie kapustne, 2 bronie, 3 jarzma oddają. InwKal I 93.
– Brony z żelaznymi cynkami, u każdej cynków 24. InwPuck 76.
– A gdzieby [sąsiad] bronami przez niwę zasianą (przejachał), gdy zboże wzejdzie, winy popada flor. 2. WilkGniewKutrz 160.
– Za bronę zaś Cyprian Owsianka, że dwie odebrał, a tylko jednę oddaje, i to dużo zrobioną, tedy temuż aktorowi Kukli powinien dać tynfów dwa. KsJaz 109.
– Brona. 1)eine Egge. [...] 1) herce de laboureur. [...] perz bronami zgrabiony. T III 78.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brona żelazna (sz. zm.):

– Do roley záś lemieszá y z kroiem potrzebá/ Ktorym więc rolą orzą chłopkowie dla chlebá/ Trzebá też y rádlice ktora pod orána/ Bywa náprzyk záś oná rola vrádlona. Trzebá ieszcze do tego mieć żelázną bronę: Ktorąm włoczą oráną rolą zásię onę. RoźOff L3.
– [Dawid] łupow z miástá wyniosł bárzo wiele. Lud też ktory był w mieście wywiodszy/ podał pod piły/ y pod brony żelázne/ y pod siekiery żelázne/ y wegnał je w piec cegielny. BG 2Sm 12, 31.
– Do tej rolej prętów półośmiu odbiera Błażej Tatuszyk koni parę, wołów parę, wóż bosy, pług, radło, brony żelazne. ActScabVet 117.

brona cynkowa:

– Sprzęt gospodarski [...] bron cynkowych z wszystkimi cynkami par 2... InwChełm 30.
– Bron cynkowych starych, złych, bez cynków 15-tu 2. InwChełm 88.

brona balczasta (sz. zm.):

– Sprzęt domowy. - [...] balczastych bron 4, noszelników żelaznych 2. InwChełm 61.
– Bron balczastych 6. InwChełm 88.

brona drewniana balczasta:

– Sprzęt gospodarski [...] bron drewnianych balczastych par 3... InwChełm 30.

brona balkowa:

– Sprzęt domowy gospodarski. [...] radło 1, do którego radlic 2, bron belkowych 4, cynków do brony 10 kawałków. InwChełm 29.

Związki frazeologiczne

włóczyć broną (sz. zm.):

~ Sarculo Wlocze bronamÿ rolą SłowPolŁac 123.
~ Brona. [...] §1) bronami włoczą. T III 78.

zawłóczyć broną:

~ Záwłóczę siewbę broną/ inocco lupinum. Kn 1401.
~ Oracz [...] przeorywa ziemię [...] Potym sieje nasienie/ y záwłoczy Broną. KomDobrOrb 113-115.

broną uwlec:

~ Brona. [...] broną uwlec. T III 78.

bronę włóczyć:

~ Boć tez i furman sieła jeździ, a ci co z listy biegają, ba i owi nie mało co bronę włóczą, ale czynią to z musu, i wprawdzie pracuje, ale umysł żadnej pociechy nie ma. OstrorMyślTur 5.

chadzać za broną:

– Y Moczarski Niesliachcic, y ty chłopi a za Sliachtę chcasię udawac. Wzieli tytuł od Bron co u oyca chadzali za [bronami] niemi na pansczyznie, a przy moczarskim chca wymoknąc zchłopskiey Skory. TrepNekLib 39v.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (brona), SXVI (brona, brana, brama), Kn (brama, brana, brona), T (brama, brona), L (brama, brana, brona, broma), SWil (brama, brana, brona, broma), SW (brama, brana, brona, broma), SJP (brama)

Nienotowany w słownikach:

Formy gramatyczne

lp	M.	brama \|\| brona \|\| broma \|\| brana
	D.	bramy \|\| brony \|\| bromy
	C.	bramie \|\| bronie \|\| bromie \|\| branie
	B.	bramę \|\| bronę \|\| bromę
	N.	bramą \|\| broną \|\| bromą
	Ms.	bramie \|\| bronie \|\| bromie \|\| branie
	W.	bramo
lm	M.	bramy \|\| bromy \|\| brany
	D.	bram \|\| bron \|\| brom \|\| bran
	C.	bramom
	B.	bramy \|\| brony \|\| bromy \|\| brany
	N.	bramami \|\| bronami
		bramy
	Ms.	bramach \|\| bronach \|\| bromach
		bramiech
lpdw	M.	bramie

Znaczenia

1. »wejście, zwykle zamykane, do otoczonego murami miasta oraz miejsc obronnych: zamku, fortecy, obozu; wejście do budynku lub na jego podwórze«

– Inskrypcyje [...] pisane były po francusku, po łacinie, po grecku na arkach truymfalnych i na bramie św. Marcina, którą bramą miała królowa wjechać do Paryża in summa pompa. SobJakPer 86.
– Po onem popłochu oboz swoi abyzmy byli bespiecnieiszemi okopalizmy, a z czasęm y częstokołęm ostawili Baszty y Bramy pobudowali. MarchŚcibHist 11.
– Na tych bramiech straż się z dawna nie odprawuje. LustSier 9.
– ... wyrysował [...] głowne miasto/ y śiedm bran do niego/ Ktore sámy/ przezwisko wyrażáły iego/ Y coby to zá miásto było/ znáć dawáły. OvOtwWPrzem 538.
– ...rozkazujemy urzędom miejskim, aby dwie tylko bramie albo ślaki do miast i miasteczek swoich zostawiwszy, insze wszystkie przyjazdy do nich zagrodzieli albo zakopali. AktaKrak II/2 600.
– A żeby łátwieyszy dozor był/ luźnych powrácáiących się z pászy/ álbo czáty/ iedną bramą/ niech wszyscy do Obozu wieżdżaią. FredKon 27.
– Przebrawszy się przeciwko owey Bramie Obrocili się nazad z chorągwią y Stanęli frontem w Tył Nieprzyiacielowi. PasPam 107v.
– Do klasztora chcieli uciekać zamknęli Mniszy Bramą o co zas krol Gniewał się. PasPam 199v.
– Co uciekali pod Fortecę zmiescic się tam nie mogli ale zaraz zatarassowali sobą Bramy a drudzy w Donay. PasPam 265v.
– A tym czasem ztych Pokoiow co przy Bramie poczną uciekać. PasPam 59v.
– Brom do miasta dwie, a trzecia forta nad morze, czwarta broma z zamku na wały i forta do młyna z wyjazdem. InwPuck 70.
– Bo biiących się z muru, czescią z dala Zawiedzionymi attakował byki Czescią straż u bram zraża y obala; Swieżymi wraz następuiąc szyki [Brutus oblegający Xanthu w Lycii]. ChrośKon 216.
– W nocy przy bramie Pałacu Krolewskiego wystawiono Katowskie Theartum na ktorym raniusienko wyprowadzonym Biskupom Naypierwey Squarguenskiemu y Stromguenskiemu Szuie poucinano potym innym senatorom y Panom. HistŚwież 133.
– Przy tej bramie alias wrotach parkan w dyle łupane, słupy kopane z murłatami, dylów 3 nie dostaje. InwChełm 79.
– Brama pierwsza [...] na wierzchu samym armatury, z drzewa rznięte. ZamLaszGęb 28.
– Brama. 1) Stadt-Thor, Thor, Thor-Weg. [...] 1) grande porte, porte de la ville, porte-cochère. [...] bramy strzedz. T III 73.
– Brona. [...] 2) ein Thor. [...] 2) grande porte. [...] *2) bronę (bramę) otworzyć. T III 78.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brama miejska (sz. zm.):

– Spust u bram mieyskich/ v. Kratá żélázna. Kn 1054.
– Bramá/ braná/ broná mieyska. Porta. Kn 44.
– Zá Bromą mieyską ná wyniosłym mieyscu. AndPiekBoh 46.
– Forculus Bozek co drzwi pilnował tego nawszytkich drzwiach y bronach Mieyskich malowano. PotPrzyp 3.
– Miny pod Mieyskie Bramy pozaprawadzano. Ze iuz Wieden vix vix spirabat własnie kiedy owo mocny Słabego na Siędzie azagarło Scisnie. PasPam 258v.

brama obozowa (sz. zm.):

– Cmá niezliczona w chmurách się wieszałá Duchow piekielnych/ swoiem ku obronie. Tá serc Pogáństwu y sił dodawáłá/ Ktore iuż beło w obozowey bronie... TasKochGoff 237.
– Jákoż co v bram Obozowych stoią/ nie powinni luźnych wypuszczáć/ ále gdy się gwałtem wydzieráią/ iáko swawolnych y buntownikow/ imáć będą. FredKon 9.
– Teyże penie podlega ktory sie do bromy obozowey a pogotowiu w nocy dobywał. ArtWoj 157.

brama oboźna:

– ...wpadszy w nieprz[yjaciel]ski oboz rozerwał y obaleł brame obozną iaka pospolicie bywa w Miasteckach Ruskich dla te[go] [...] Na znak te[go] Mestwa ten kleynot od brąmy abo wrot oboznych Nadany. HerbOr 587.

brama zamkowa:

– ...znacznie na nas iechali, aż do samych Bram Zamkowych Tamże ci Co na Bramach byli iesli nie wszedł znami ktory do Zamku, to im się wręce dostał. MasDiar 92.
– ...Je[go]MsPana Komorowskiego Jusz zeszłego kturego Pana zawsią wpadaiącego w Brome zamkową Szwedzi porwali ytamgo postrzelili ktury skoro skonał... PoczOdlPam 10.

brama wodna (sz. zm.):

– ...to przeciwko bramy wodney żywego mostu stoi w Pułrynku tey działo moździerz na przepych snadź ieno ulany... MasDiar 72.
– Naprzod wchodząc do zamku wodna bramą, w której jest dębowa krata zelazem końce zakowane. OpisKról 27.

Przenośnie

Ale dnia siodmego dzień Swięty iest PanaBoga twego/ niebędziesz czynil zadney roboty weń/ ty y Syn twoy y Corká twoia/ sługá twoy y slusebnicá twoiá/ bydlę twoie y gość twoy/ ktory iest w bramách twoiech.PolPar 244-246

2. »element herbu«

– Torun na polu białym wieże wystanowi czerwoną, z bromą czarną, kratą białą wznowi zołtemi podwoiami. DrobOpow 105.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brama obozowa:

– Jełowiecki Herb. Jest brama Obozowa w polu czerwonym, nad bramą krzyż. NiesKor II 429.

3. przen. »droga, dostęp, granica, przejście«

– Szczodrobliwość Pánowie/ port/ y brame Sławy Niech otrworzą poddánym dla cnotliwey spráwy. JurkLech B3v.
– Iusz zielazęm zamykam do uszu mych bramy Gwałtem iednak chcę sidła zastanowiac grzechy. KodKon 135.
– Dwie bramie, jako poetowie bają, są w piekle, z których sny na świat wydają. MorszAUtwKuk 90.
– Iuz widzą Kominy Oyczyste: kiedy wieczne spraw ludzkich przyczyny W tym ich zaskoczą kresie, gdzie prawie przed broną Vkochaney Oyczyzny: przepłynąwszy toną. PotWoj 21.
– Gdy serce nie chce, rozum niepomoże. I nikt serdecznej nie dobędzie bromy. LubSTobPol 148.
– ...[Jezus] z własney dobroci bramę chciał zostáwić Otworzoną do Niebá tym, ktorzy popráwić Chcą życie... DamKuligKról 213.
– Kto, procz mnie, bramy warg iego otworzy? ChrośJob 164.
– Brama. [...] 2) fig. chemin, porte. [...] 2) Kamieniec iest bramą i ubezpieczeniem kraiow Polskich; otworzona do łaski Pańskiey brama. T III 73.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brama piekielna;
brama piekła:

– Iest tu táiemnicá tá: trudno czásem rozeznáć iesli grzech ná myśli zádał iuż śmierć/ czy skonánie czyni? czy zábił do końcá duszę/ czyli tylo stáwił ią v bran piekielnych? BirkNiedz 58.
– Wrożką był y tego/ iż przeciwko Kościołowi wszytkie oręża w kupę zebráne/ nic nie porádzą/ by się też spiknęły z bramy piekielnymi. BirkOboz 56.
– ...aby bramy piekielne przeciw niemu [Bogu] nie przemogły, sam Elearów polskich serca do siebie pociągnąwszy, ich przeciwko nieprzyjaciołom wiary ś. obrócił, męstwa dodał, szczęściem błogosławiał, i sam im hetmanił. DembPrzew 7.
– ... depcę [...] po Henrycystách/ po Sophistách/ po wszytkich brámách piekielnych: Boski máiestat zemną trzyma... BirkEgz 12.
– Powinnego też swego ktory iuż drogę rospusty do bram piekielnych przychodził/ ták zmiękczyłá serce/ iż zostawszy zakonnikiemDominika Swiętego/... OkolNiebo 35.
– A ták iest iedná bramá piekłá Aryáńska! á tę drugą iáko zowią? Kálwińska! á tę trzecią iáko? Luterska! [...] Co Herezyia, to nowa bramá piekłá. MłodzKaz IV, 127.

brama podziemna:

– Idź do swych Anchizesow synu z Eneaszem Prośże w bramách podziemnych o radę tym czásem. JurkLech B3.

miłosierdzia brama:

– O gdybyś pokoy wieczny miał Saulu kochany? Nieżalby ginąć w Woynie od żadney rany! Nieżalby umrzeć, byle miłosierdzia Bramá Wpuściła cię ná łono Oyca Abrahamá. DrużZbiór 75.

brama niebieska:

– Naywyższego vcho wolne Bramy Niebieskie powolne/ z ofiárą zástępce máią Głosu Bożego słuchaią. JurkPieś B1.
– Złoto wszystkie bramy otworzyć może/ ále niebieskiey [bramy] nie. MalczZebr 68.

brama rajska:

– Dwa chory z soba wdzięcznie naprzemiany Spiewały, a głos w te słowa słyszany, Zdrowas zaranna iasno Gwiazdo Morska Matko bez zmázy w porodzęniu Boska Po porodzęniu Panno wiekuista Wybranych Panskich brąmo Rayska czysta. OblJasGór 141v.

ciasna brama:

– Ciásna braná do niebá/ mowi Syn Boży: ciásna braná pokutá iest/ ale prowádzi do żywotá. BirkNiedz 59.
– A on rzekł do nich: Usiłuycie, ábyście weszli przez ciásną bramę: Abowiem powiádam wam: Wiele ich będą chcieli wniść, ále nie będą mogli. GdacPan 142.

słoniowe bramy;
bramy elefantowe:

– Padłeś już, zacny panie, za słoniowe brony z szkodą nieopłakaną wszytkiej tej Korony, która widzi dopiero, zważywszy się z sobą, jako wiele ubyło twoją jej osobą. TwarSLegK 242.
– Prec Mysli niskie o rzeczach Swiatowych Gdym ia iuz doszedł bram Elephantowych. HerbOr 407.

4. »ozdobna budowla lub konstrukcja wzniesiona dla uczczenia osoby, wydarzenia«

– Poświącáłá niegdyś swym Bożkom wiekopomność bramy/ prze ktore Nowożeńcy/ do swych Pogáńskich wchodzili obrzędow. DobrGram 558.
– ...tu do Zywcza Sczesliwie z Wielkiem Orszakiem Panstwa y Dworzanow razem wszysczy trzey przyiechali. Dla ktorych V Dzwonnice na drodze publiczney w Rogu Rynku Brame z Choia Zielonego wystawiono takze Orła na Wiezy Kiiącego Wielkiego ktory sie im kłaniał iadączym... KomonDziej 128.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

brama tryumfalna (sz. zm.):

– Koronácya Krolewska pewnie będzie w dzień ś. Jerzeg[o] styl: vet: á gotuią się iuz Bramy tryumphálne/ y inne do takowey funkciey przynależyte apparaty... MerkPol 191.
– Ná iakążkolwiek ozdobną strukturę okiem kto rzuci, czyli to mularską, czyli Snycerską, Stolarską lub złotniczą; iáko to w Kościołách, Pałacach, ołtarzach, Cyboryach, wieżach, tryumfalnych bramach, katafalkach, baldachimach, szafach, Zegarach, [et]c. Oprocz proporcyi y symetryi, struktury, naypryncypalnieyszą uzna ozdobę czyli to z całey kolumnacyi, czyli z wyboru iey części pochodzącą. BystrzInfArch B2.
– Arcus Triumphales albo Brám Tryumfalnych po całym Państwie náregestrowáno ná 1150. ktore Cesarzom, y wielkim Panom powystawiano [w Chinach]. ChmielAteny II 619.

brama na tryumf:

– Bramá ná tryumph/Fornix, m. icis. [...] Fornix Fabii. Porta triumphalis, [...] Arcus, [...] Arcus ob recepta signa dicabant. Kn 44.
– Bramá/ Porta, ae, g. foem. [...] Bramy ná tryumf/ Fornices, pl. num. DasHünDict Ppijv.
– Brama na tryumf. ein Triumph-Bogen. arcade; arc de triomphe. T III 73.

5. »ujście rzeki do morza«

– Wisła po równinie płynie W Białe Morze,w którym ginie, Ale niż w morskiej ochynie się bramie, szumi i wały grobu swego łamie. MorszAUtwKuk 277.
– [Nil] siedmią Brámami albo nurtami wpadá w morze. ChmielAteny II 641.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Najwcześniejsze poświadczenie:

1670

Znaczenia

składnik nazwy własnej »państwo tureckie, historycznie nazywane Portą Otomańską«

– Niech Bog zdarzy godzinę naszego zawodu O Waleczni Polskiego Męzowie, Narodu Kiedy z niezwycięzoną Ottomańską broną Krol Pan wasz nayiasnieyszy: przyiazn powtorzoną W oczach naszych zawiera... PotWoj 193.
– Zaleca [...] Zeby w niem pierwszy dowod łaski y swey chęci Wyswiadczeł: przez co wszytkich Polakow przynęci I w drodze: y na mieyscu: asz z naszey Korony Wielki się do przeswietney Poseł stawi brony. PotWoj 200.
– Dopiero się obaczy obłądzona owcá, Obrawszy Oycowicá Xiążęciá z Wiśniówcá. Iágiełłowskiego Domu ostátni zabytek, Lecź máły z tąd, bo krotki, mieliśmy pożytek. Tyle tylko pámiątki, iáko z Herostrátá, Otrzymáłá Grecya, Kámieniecka strátá, Y postąpiony Háracz ná ktory łákomie Dawno pragnie pogáństwo; Ottomańskiey bromie. PotPocz 5.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Najwcześniejsze poświadczenie:

1612

Znaczenia

składnik nazwy własnej hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji

– Woysko porządnie sprawiwszy przypuscili spetardami do dwoch Bram Pan Waier Starosta Puczki do kopycińskiey, gdzie zaden się effekt niestał a Pan Nowadworski do Abrahamowskiey [...]. ŻółkPocz 15.
– [...] było cios Moskwy przy Abrahamowskiej Bramię, chcieli byli bronic, ale obaczywszy ze naszych siła, ieli Vciekac nadoł. ŻółkPocz 53.
– A bramy miasta według imion pokoleń Izraelskich [...] A od strony wschodniej cztery tysiące i pięć set, a bramy trzy: to jest brama Józefowa jedna, brama Benjaminowa jedna, brama Danowa jedna. BG Ez 48, 33.
– Potem obraz wzięli panowie senatorowie i różni, i nieśli do Bramy Ostrej, za którą inszym dali. ChrapDiar II 345.
– Brama [...] § mieszka u Krakowskiey bramy w Warszawie. T III 73.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

BRONA I

BRAMA I

BRAMA

BRAMA