1.
»część tułowia człowieka lub zwierzęcia przeciwna stronie brzusznej«
– Bardelą osiodływać trzeba prawie w pośrodku grzbieta [konia] dla chrząstek i dla plecy ciężaru żadnego jeszcze nie zwyczajnych. DorHipTur91.
– Zimnicę y trzęsienie ciáłá z febry odpądza: wziąwszy Ruciánego oleyku/ máłmazyey/ po trzy łyżki/ Mitrydatum przednie dobrego ćwierć łotá: tym pácierz wszytek we grzbiecie od kárku począwszy áż do końcá chárcice/ w ten czás nácieráć gdzie by poczuł chory/ żeby przypaść miáłá [febra]. SyrZiel547.
– Mułowie y Łososie biegą iednąsz drogą Miiaiąc się [...] z Orkami wielkiemi I okrutne Baleny, z grzbietami strasznemi. Widzielismy iednego tamze Wieloryba. ArKochOrl57v.
– Co okrutny Nero Chrześciánom/ to zbrodnie luzkie Pánu Zbáwicielowi nászemu vczyniły: pokrył on wilczemi/ niedźwiedziemi skorámi święte Męczenniki; pokryły one bydlęcemi przymiotámi/ bestyálskiemi postępkámi/ sprosnosciámi swoiemi własnemi/ prześliczny grzbiet Zbáwicielá moiego/ y ták go záprowádziły ná Theatrum. BirkOboz23-24.
– Y będzie ofiárował z ofiáry spokojney/ ofiárę ognistą PAnu/ tłustość jey/ ogon cáły/ ktory od grzbietá odejmie/ także y tłustość okrywájącą wnętrzności/ y wszystkę tłustość/ ktora jest ná wnętrznościách. BGKpł3, 9.
– Potymem widział/ á oto inna bestia podobna lámpártowi/ ktora miáłá cztery skrzydłá ptásze ná grzbiecie swym: cztery też głowy miáłá tá bestia. BGDn7, 6.
– Herkules, máiąc pływać przez rzekę Euenum [...] Nessowi chłopokoniowi, żonę swą Deiánirę, poruczył, áby ią ná grzbiecie swoim poprzez wodę przeniosł. OvOtwWPrzem349.
– Kto widział Turki, kiedy pod Chocim przybyli Konno, stroyno, gromadno; tak sie uskromili, Przysiągłbyś, że nie oni; rzadkie, kuse, znaki: Bo ich padła trzecia część; sieła ich kolbaki Na grzbiet wziąwszy odarty: niesie chudo, boso. PotWoj202.
– Sam [janczaraga] dosiadszy białego Arabina Grzbieta Iako między Gwiazdami, iskrzy się Kometa. PotWoj71.
– Iest w tym terminie Swiadectwo Wodzow moich Są Cicatrices adverso poniesione pectore y grzbiet ołowięm y zelazęm poorany. PasPam147.
– Stanęła ta Victoria Szczęsliwa [...] Rozwęseliła całą rzeczą Niemiecką a osobliwie Incolas [mieszkańców] Miasta Wiedenskiego ktorych grzbiet naybliszszy był tey dyscypliny. PasPam261v.
– [...] na karku [ryby] hak mało co mnieyszy od tych co nagłowie, zakrzywiony natę stronę kugłowie I iuz tak po wszystkim grzbiecie ieden zadrugiem aco raz mnieysze az do ogona, Sama w sobie okrągłą iako pniak, Skora własnie taka na niey iako Iaszczur co go do Szable zazywaią apotey skorze hacki takie iako y na grzbiecie ale iuz drobnieysze. PasPam65.
– Przyszedł [...] szlachcic, ledwie że nie nagi, Grzbiet mu, miasto koszule, odziały biesagi. PotFraszBrück II520.
– Wszytkie te tu stworzenia/ swoim procz rządzone Przyrodzonym rozumem: nie raz zakrwawione Ostrząc zeby/ y grzbiety armuiąc straszliwe Na się wzaiem [dopomogą mi]. TwarSPas107.
– Na grzbiecie są łopatki, na ktorych wiszą ramiona, albo barki. KirchFac4.
– Bol nie na iednym mieyscu się osadza, lecz tam y sam po barkach, grzbiecie, pacierzach, pod żebrami biega. BeimJelMed563-564.
– Grzbiet. g. [grzbiet]a. 1) der Rücken. [...] dos. [...] zanieś to na grzbiecie. T III430.
Związki frazeologiczne
grzbietem się zakładać:
»odwracać się tyłem; uciekać«
~ Na tego [niedźwiedzia] przymioty kto się zapatruie [...] Grzbietem się nie zakłada y nigdy nie nosi Zadniego Blachu ostro o ordynans prosi; In Pugna Stataria [w zwartym boju] odważnym się zStanie w Plecy (zato szlubuię) rany Nie dosta[nie]. PasPam270.
grzbiet komu trzymać:
włożyć co na grzbiet:
»ubrać się w coś; zostać w co ubranym«
– Miasto perfumow vchoway Boże/ bysmy w niewoli pogańskiey około gnoiu nie robili [...] miasto kabatów z Ambrą/ żeby nie włożono gunie iakiey na grzbiet. StarKazII, 369.
grzbiet kogo świerzbi:
»ktoś lekkomyślnie chce się narazić na niebezpieczeństwo«
– grzbiet go świerzbi. der Buckel jucket ihm. la peau le démange. T III430.
na grzbiecie karać kogo:
»bić kogo za karę kijem«
~na grzbiecie karać kogo. einen mit dem Stock abstrafen. châtier qu. de coups de bâtonT III430.
grzbiet opatrzyć:
grzbietem przypłacić:
grzbiet warować:
grzbietem odbyć czego:
o grzbiet się bać:
o grzbiet nie stać:
2.
»bok książki od strony zszycia arkuszy«
– Grzbiét u ksiąg. [...] Dorsum libri [...]. Kn215.
– Grzbiet. [grzbiet]a. [...] 2) Rücken am Buche. [...] dos d'un livre. [...] grzbiet księgi pozłocony. T III430.
3.
»szczyt wzniesienia, góry«
– Tam kędy Krępak ostrem kopcem, ábo metem, Polskę dzieląc od Węgier, bodzie Niebo grzbietem Sławny Donáiec, iáko Druentia rzeká, Strumieniem, z rázu cienkiem, ále szybkim zcieka. PotPocz74.
– Grzbiet. [grzbiet]a. [...] 3) Gipfel, Spitze eines Berges. [...] dos, sommet d'une montagne. [...] wysokim grzbietem się gora wznosiła. T III430.
