Pobieranie
PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

BYDLĘ

rzecz.
n
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Notowanie w słownikach
Słowniki notują
Formy gramatyczne
lp M.   bydlę
D.   bydlęcia
C.   bydlęciu
B.   bydlę
N.   bydlęciem
Ms.   bydlęciu
lm M.   bydlęta
D.   bydląt
  bydlętów
C.   bydlętom
B.   bydlęta
N.   bydlęty
  bydlętami
Ms.   bydlętach
  bydlech
Znaczenia
1. »ssak rogaty, przeżuwający z gromady parzystokopytnych, głównie krowa, wół, cielę; inne zwierzę domowe hodowane dla wełny, skóry lub mięsa, wykorzystywane do prac w gospodarstwie«
  • – O tem zwierzęciu abo bydlęciu koń nazwanem, zkąd zacząć, a jako o niem wywieść z początku przynależnie i doskonale mam, gdy pomyślam, dowcipu ledwo dostawa. DorHipTur 4.
  • – Pan Bóg [...] stworzył też i konia bydlę człowiekowi do prace między wszemi najpożyteczniejsze. DorHipTur 8.
  • – Robotnik zaś iest ktory rękoma abo bydlęciem robi, iako orze, kopa, młoci, sieie ec. PetrSEk 10.
  • – A ieżeli kto przerzeczonych pieniędzy drobnych/ nie będzie chciał bráć/ będzieli Sláchcic/ niech będzie przez Stárostę ciążan w bydlech/ ilekroć wystąpi. GostSpos IV, 58.
  • – Naydziemy [...] w stayni syná Bożego/ Z Anyołámi/ Z bydlętámi/ Będziem go ráczyć swymi dárámi. ŻabSymf E2b.
  • – Robotny wół/ bydlę do roboty/ od roboty. Operarius [...] Pecus operarium. Iugatorius bos: Glebarius bos [...]. Kn 920.
  • – A kożuch iest ze skory zábitego bydlęcia wespoł z wełną/ ábo siercią [!] złupioney. StarKaz II, 395.
  • – Mleko tedy ma pomiárkowáne ciepło z wilgotnością/ dla tegoż z zdrowego bydlęcia dziwnie człowiekowi/ ieżeli ie żołądek strawi iest zdrowe. HercBan 43.
  • – Niech trawę z bydlęty Pasie: kto się [śm]ie rownac, krwią bywszy y ciałem Ztobą Bogiem Wszechmocnem, Wiecznem doskonałem. PotWoj 105.
  • – Bydło stáre pozámieniać, álbo poprzedáć, á z młodszemi nie czekáiąc, áże ktore ná Oborze odeydzie bydlę, osadżáć dla pożytku. HaurEk 29.
  • – Grzela, to jest woźny, ma koni parę, bydlęcia żadnego, świnię jednę. InwKal I 716.
  • – Iedne bydlętá noszą y dźwigáią, drugie grzeią y odziewáią. BujnDroga 15.
  • – Czemu baran ma wielkie rogi? To bydle iest zimne y wilgotne, zimno wyświádcza boiaźń wilgotność wełná wielka y gęsta: á gdzie táka iest natura wiele bárzo iest dymow grubych: te tedy w rogi idą. TylkRoz 180.
  • – Bydlęta, owce, konie, to synowi oddaję. WłośćRoz 114.
  • – Kiedy Iustynian Cesarz Carogrodzki Koscioł S. Zofii murował, ktoren szácowáno sto y dali millionow, nie słychaney wielkości kolumny y marmory wożono, po par kilkádziesiąt bydląt, ktore podczas po kilka dni niewyprzezone stały. JabłSkrup 71.
  • – Iedna Wdowká ze swoiey ubogiey substancyi kupowała siana y słome, y owym zmorzonym bydlętom dawáła. JabłSkrup 71-72.
  • – MULET [...] MUŁ bydlę mięszaniec z osła y klaczy, lub z konia y oślicy. DanKolaDyk II, 287.
  • – U TROGLODYTOW Afrykańskiey Nácyi zwyczay był dzieciom dawáć imiona Bydląt aliás Wołu, Krowy, że ich mięsem żyią. ChmielAteny II 740.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • bydlę oborne:
    • – Ráchunki Cokolwiek tylko do Prowentu należy, y ná gruncie znáydowáć się może, wszelkich pożytkow, y Intrat, ieśli czynione videlicet. Z vrodzáiu zboż rożnych, z Iárzyn Ogrodnych, y násienia, z Sádow, z Browárow. z Kárczmy, z Gorzálniey, z wieprzow, z nabiałow, z drobiu Folwárcznego, ze skor bydlęciá rożnego, Obornego, Owczárniego, koni, y dziczyzny, z wełny, z Miodow, wosku, Siáná, z Czynszow, y dánin chłopskich. HaurEk 86.
  • bydlę owczarnie:
    • – Ráchunki Cokolwiek tylko do Prowentu należy, y ná gruncie znáydowáć się może, wszelkich pożytkow, y Intrat, ieśli czynione videlicet. Z vrodzáiu zboż rożnych, z Iárzyn Ogrodnych, y násienia, z Sádow, z Browárow. z Kárczmy, z Gorzálniey, z wieprzow, z nabiałow, z drobiu Folwárcznego, ze skor bydlęciá rożnego, Obornego, Owczárniego, koni, y dziczyzny, z wełny, z Miodow, wosku, Siáná, z Czynszow, y dánin chłopskich. HaurEk 86.
  • bydlę rożne:
    • – Ráchunki Cokolwiek tylko do Prowentu należy, y ná gruncie znáydowáć się może, wszelkich pożytkow, y Intrat, ieśli czynione videlicet. Z vrodzáiu zboż rożnych, z Iárzyn Ogrodnych, y násienia, z Sádow, z Browárow. z Kárczmy, z Gorzálniey, z wieprzow, z nabiałow, z drobiu Folwárcznego, ze skor bydlęciá rożnego, Obornego, Owczárniego, koni, y dziczyzny, z wełny, z Miodow, wosku, Siáná, z Czynszow, y dánin chłopskich. HaurEk 86.
  • leżeć jako bydlę zarznięte:
    • ~ Lezał iako bydlę iakie zarznięte wswoiey krwi. PasPam 244v.
  • bydlę domowe:
    • – Báránek [...] iest napokornieyszy między wszytkiemi bydlęty domowemi. StarKaz II, 309.
    • – Z inszych bydląt tak domowych/ iáko też y leśnych/ iáko z Báránow/ Kozłow/ Cielcow/ Krow: Kurow/ Páwiow/ Zorawiow: Wielbłądow/ Niedźwiedzi Wilkow/ Liszek/ Zubrow/ z Bykow/ koni dzikich/ mieso przez słábość ciepłá przyrodzonego/ zdrowiu ludzkiemu nie służy. HercBan 31.
    • – CHEVRE [...] KOZA, bydlę domowe co mleko daie á zażywają go ná lekarstwo, samica od kozła. DanKolaDyk I, 302.
  • nierozumne bydlę I (sz. zm.):
    • – Lepiey się dáć rządzić bydlęciu nierozumnemu, á niż świátu. BirkNiedz 127 marg.
    • – Bieżał [Apsalon] z oburącz biiąc nierozumne bydle [muła]. DrużZbiór 118.
  • kopyt rozdwojonych bydlę:
    • – Kopyt rozdwoionych bydlę. Bisulcus [...] Kn 301.
  • bydlę robotne (sz. zm.):
    • – Ktoryby tákże Pácholik pod praetextem záściągnienia żywności, bydle robotne chłopu wziął (acz się nie nie godzi bráć) ma być karány vcięciem lewey ręki, álbo pryskowániem. FredKon 15.
    • – SOMMIER. (Une beste de somme) [...] ROBOTNE bydlę, szkapsko, wywłoka. DanKolaDyk II, 503.
  • jałowe bydlę:
    • – Owiec 500 inwentarskich. Krów 2, jałowe bydlę jedno. InwKal I 566.
  • nieme bydlę I:
    • – Abowiem jeżeli bakałarze szkolni rozumnego człowieka slabizować [!] uczący poważeni bywają, nie mniej zaiste jeśli nie więcej, ci którzy z niemem bydlęciem, do boju, do prace i do wszelakich krotochwil nader potrzebnem, kłopotliwe w ćwiczeniu swe zabawy trawią. DorHipTur 90.
  • nieme bydlę domowe:
    • – Stworzywszy Bog Wszechmogący wszytkę Máchinę świátá, y ná niey nieme bydlętá domowe, y dzikie [...] táką rádę uczynił: Faciamus hominem. HercBan 1.
Związki frazeologiczne

  • kim jak(o) bydlęciem pracować:
    • ~ Aby vmiał [oficer] sobie poruconym rozkáżywáć, y Zołnierze[m], nie iáko bydlęciem prácowáć. FredPiech D2v.
    • ~ Mało na tym, że chłopem iak bydlęciem prácuiemy; ale co większa y nie chrześciańska, że często za psa, albo szkápę chłopa poddánego przedáiemy. LeszczStGłos 100.
  • dźwigać jako bydlę:
    • ~ Insi záś cále Instrumentow nie używáiąc, dźwigáią iáko bydlętá. Czegom się z słusznym politowániem często nápátrzył, z właszczá przy dozorcách niebácznych. SolArch 1.
  • być jako bydlę prowadzonym:
    • – Wpadł [Samson] w ręce Philistinow/ od ktorych był iáko bydlę nieiákie prowádzony. BirkNiedz 190.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – ON DIT proverbialement, Remonter sur la beste (Rétablir sa fortune, ses affaires ruinées, se remettre en selle) [...] MOWIĄ przysłowiem, znowu wsiąść ná bydlę swoie, postáwić ná nogi szczęście swoie obalone, powstać znowu, porość. DanKolaDyk I, 192.
Przenośnie
  • Wszedł [Bóg] do znáku drugiego/ ktory Taurus zowią Astrologowie; ogromne to bydlę/ nieugłaskáne: Quasi primogeniti Tauri, pulchritudo eius. Táki był Bog po grzechu Adámowym/ zápalił się ná świát słusznym gniewem ná one obywátele Rayskie.BirkNiedz 15
  • Zakonowi za niewolnika się y bydlę oddał, tego żądaiąc, aby się z nim zakon, iak z niewolnikiem y bydlęciem obchodził, do wszelakiey go roboty zażywał.NiesKor II 95
2. »zwierzę w ogóle, stworzenie, istota żywa«
  • – Cyrce goście przyimuiąc dałá im trunki czárámi przypráwione/ ktorych iáko skoro skosztowáli/ w bydlętá rozmáité przemienili się/ ieden w wilká/ drugi w osłá/ á insi we lwá. SpInZąbMłot 403.
  • – Otoż złączenie męża y żony potrzebne iest y dzieie się według przyrodzenia sámego. Społeczność sámice y samcá w innych bydlętách dzieie się bez rozumu, ile są uczestnikámi nátury y dla płodu tylko. PetrSEk 5.
  • – Bo dzieci dorosłe/ rodzice swe stare powinni żywić y chować/ cze[g]o niemasz u bydląt. PetrSEk 6.
  • – CZłowiek ieden tylko iest/ ktory napoiow raz ciepłych/ drugi raz zimnych/ czásem dla zdrowia/ czásem dla delicyey/ czásem dla oboygá záżywa: insze bydlętá takimi się kontentuią/ iákich náturá ich potrzebuie. PetrJWod 30.
  • – Coc [Choć] by to nie radzy ludzie dłuzy tu się na tym polu pobawieli, ale prozno: smiertelnosc nasza spolna zbydlety nie dopusci. HerbOr 541.
  • – Cosz w nas iest naylepszego rozum tym przenosiem Bydleta. OpalKSat 68v.
  • – Komu się niechce z domu zpościele, Y nie miło mu, iesli go przebudzi, Rowno z bydlęcięm na duszy y ciele, Zapomnieniem, smierc okryie go wiecznem. PotSyl 35.
  • – Ma człowiek [...] własności [...] spolne ze zwierzámi, to iest, że zmysłow iáko y one zażywa, że spi, chodzi, etc. y ták możem o nim myślić ile nieiákim bydlęciem iest. TylkRoz 2.
  • – Niemotá nie odeymuie głosu, bo y niemi belboczą: ále tylo to odeymuie iż wyrażáć słow nie mogą: y ták niemotá nie ma czego odeymowáć bydlętow, gdyż one nigdy sów niewymawiáią. TylkRoz 209.
  • – BESTE [...] (Animal privé de raison.). Bestia, ae. BYDLE zwierzę bez rozumne bestya. DanKolaDyk 192.
  • – W Kráinie Kanchiow żadnego nie masz bydlęcia, ani drzewá, áni Wody, samą tylko wodą deszczową támeczni żyią Obywátele. ChmielAteny I 641.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • nieme bydlę II (sz. zm.):
    • – Ciáło chlubi się że ma swoie członki/ swoie zmysły/ swoię wymowę/ swoy rozsądek/ ktorym bydlętá nieme przechodzi. StarKaz II, 332.
    • – W Stárym Zakonie/ tylko nieme bydlętá kápłáni ofiárowali/ cielce/ kozły/ bárány/ ptástwo. StarKaz II, 50.
    • – Człowiek nie iáko nieme bydlę/ ktore się tylko zá ślepą nátury skłonnością udáie/ ále iáko stworzenie rozumne [...] to co przeszkodą być widzi odmiáta/ co zgodno [...] obiera. BujnDroga 298-299.
  • czworonożne bydlę:
    • – STRUS [...] Garbem, Ciałá wielkością, kopytkiem podwoynym álbo rácicą, długą szyią, do Zwierzęcia Wielbląda y czworonożnych bydląt, możesz go przykomparować. ChmielAteny I 518.
  • dzikie bydlę:
    • – XXVIII. Dzikie Bydlętá. Tur y Báwoł są dzikie Woły. Łoś [...] ma rozłożyste rogi: jáko y Jeleń. Ale Sárná z Sárnięciem zadnych nie mal nie ma rogow. Kozorożec [...] Dzika Kozá [...] Jednorożec [...] Dzik. KomDobrOrb 67.
  • [Bydlę] leśne:
    • – Z inszych bydląt tak domowych/ iáko też y leśnych/ iáko z Báránow/ Kozłow/ Cielcow/ Krow: Kurow/ Páwiow/ Zorawiow: Wielbłądow/ Niedźwiedzi Wilkow/ Liszek/ Zubrow/ z Bykow/ koni dzikich/ mieso przez słábość ciepłá przyrodzonego/ zdrowiu ludzkiemu nie służy. HercBan 31.
  • nieme bydlę dzikie:
    • – Stworzywszy Bog Wszechmogący wszytkę Máchinę świátá, y ná niey nieme bydlętá domowe, y dzikie [...] táką rádę uczynił: Faciamus hominem. HercBan 1.
  • nierozumne bydlę II:
    • – Bog wszechmogący dał nam byt/ á byt nie táki iáki dał [...] nie rozumny[m] bydlętom. Lecz byt żywy/ rozumny/ Aniołom bliski. BujnDroga 357.
  • bydlę rozumne:
    • – W głodnym człowieku/ iáko pisze Galenus tym porządkiem się trawienia máią/ że wprzod części káżdey wyprożnienie się stáie/ tychże też y ciągnienie z żeł/ wnetże też wtąż y żeł z żołądká przykre wysysánie zmysłu czuiącego/ aż potym y áppetit bydlęcia rozumnego następuie. CiachPrzyp 12 nlb..
Związki frazeologiczne

  • jako bydlę:
    • »po zwierzęcemu, tak jak zwierzę, w odróżnieniu od tego, co właściwe człowiekowi.«
    • – Béstyálskié/ vide Po béstyálsku/ et Iáko bydlę. Kn 21.
    • – Iako bydlę/ iáko béstya/ po béstyálsku. Pecorum modo [...] More ferae [....] In pecorum modum [...] More bestiarum [...] v. Po béstyálsku.. Kn 232.
  • w ziemię jako bydlęta nieme patrzeć:
    • – A Chrystus im [bałwochwalcom i mahometanom] Pan powiada: Widzę & vos de hoc mundo estis, w ziemię tylko iáko bydlętá nieme pátrzycie. StarKaz II, 72.
  • kogoś jako bydlęta na ofiarę rzezać:
    • ~ Ná co temu Báálowi ofiáruiecie corki y syny wásze/ iáko bydlętá iákie ná ofiárę rzeżąc tyráńsko bárzo. StarKaz II, 359.
  • jak bydlę żyć:
    • – Iaki Pan, taki y kram, Pan iak bydle żyie, Niedziw, że się służący obrocą w bestye. DrużZbiór 71.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Człowiék nié bydlę/ to iest/ nié ma żyć iák bydlę. KnAd 132.
  • – Człowiék nié bydlę. Kn 133.
3.  ekspr.  »obelżywie o człowieku małowartościowym moralnie, bezmyślnym, godnym pogardy«
  • – Poznay człowiecze godność twoię/ powstań teraz/ przyszedł Pan ná powstánie tobie: długoż będziesz bydlęciem? bądź człowiekiem. BirkNiedz 64.
  • – Bydlęciéię/ Bydlęciem się stáię [...] In pecudis degenero, vt Nabuchodonosor. Kn 56.
  • – Pyszny [...] będąc człowiekiem bydlęciem się sstał/ y rozum ktory miałzarowny z ludźmi/ utrácił. KalCuda 175.
  • – Był [...] Hetman polski roztropny [...] ktorego chowały Nato Nieba zyczliwe aby w takiey toni Orłowi, y waleczney Hetmanieł Pogoni Kiedy młodzik swey siły nadzieią odęty W Iarzmo, iedno z drugiemi wprządz ie chciał bydlęty Bo tych ludzmi zwac szkoda: ktorzy iako weszli W niewolą: tak iusz robią w Chomuncie y we szli. PotWoj 49.
  • – W sławy nábyciu Wszyscy leniwi siedzą, iák pod umbrą, swiatła znáć niechcą, by ich oświeciło, z bydląt rozumne ludzie poczyniło. DrużZbiór 211.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • kopyt rozdwojonych bydlę::
    • – Kopyt rozdwoionych bydlę. Bisulcus [...]. Kn 301.
Związki frazeologiczne

  • być jako bydlę prowadzonym:
    • – Wpadł [Samson] w ręce Philistinow/ od ktorych był iáko bydlę nieiákie prowádzony. BirkNiedz 190.
Użycia metajęzykowe
  • - Neutra nomina gignunt diminutiva in ko, videlicet quae terminantur in ę [...] loco ę assumunt ątko; e.g. dziewczę dziewczątko, bydlę bydlątko, dziecię dzieciątko etc. WojnaInst 60
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Odsyłacze
Patrz: BYDLĄTKO.
Autorzy: WM
Data ostatniej modyfikacji: 22.04.2013