1.
»podejmować obronę, ochraniać fizycznie, czynnie, z bronią w ręku, np. ojczyznę«
~ Y ták powoli Páństwo zachodnie vpádło było wszystko zgołá: á wschodnie zostáło ták słábe iż ledwo czásem mogło bronić od naiázdow Sáráceńskich. Constántinopolá. BotŁęczRel II67.
~ Przÿachałem do Turinu 18 Maÿ gdziem niezastał Xiązęcia Sauoiskie[go] Carola Emanuela bo na ten czas bronieł y s synami Asty miasta Swe[go] przeciwko wielkie[m] woiskom Hiszpanskie[m]. OssJŻyw15.
~ Tym mieczem [...] má [prawdziwy szlachcic] iáko práwy Rycerz/ bronić wdow/ sirot/ y ubogich/ od tych ktorzyby ich krzywdzili. StarKazII, 512.
~ Nie dlategom Starostą abym Zamku bronieł Ale abym intrate brał za me zasługi. OpalKSat51.
~ A na koniec iezeli teraz stanowienie Obozow na swych gruntach cierpią y iezeli przechodzącym Chorągwiom chleba muszą dawac, Czemusz by proszę mieli wymawiac sie z niego Zołnierzowi, czule ich sciany broniącemu? OpalKSat113.
~ Wielki HospodarMasz Ieg[o] Cár. Prześwietłe Wieliczestwo/ was sług swoich wiernych będzie miał w swoiey wielkiey opátrzności Cárskiey lepiey nizeli przedtym/ y od kazdego Nieprzyiacielá będzie was bronił. MerkPol169.
~ Miasto południowego broniło też boku, Parząc do nich ustawnie z hakownic po oku. ZimBSiel159.
~ Napomoc bracia wziąwszy Nieba Te Nieba, ktorych dzisia sprawiedliwey Kauzy Bronicie: Polskie maiącPatrony Kałauzy Dobądzmy na dzisieyszy dzien chowaney broni. PotWoj81.
~ Rynsztunki dla tego w prezencie Niesiemy, któremiśmy Ojczyzny kochanej Bronili. PotWoj197.
~ Do tego poki się Polská nie wroci zwyczáiu dawnego/ dokąd solo stipendiario milite, Páństwá swe bronić będzie/ zguby się swoiey prędzey doczeka/ niżeli rátunku. FredKon66.
~ Słowa te [wojewodziny kijowskiej Anny Stanisławskiej] są własne: "Broniąc króla, jmp. wojewoda nasz wiszących nad szyją królewską Turków trzech sam ręką w oczach Królewicza zabił". SobJListy595.
~ Iednak Krol Seym złozył na ktorym to staneło, żeby Wielkopolanie z swoim pospolitym Ruszeniem od Szweda Oyczyznę bronili. HistBun33v.
~ Te miasta piersze bronią [Francuzi] ktore barzo są piękne y wielce ufortyfikowane. SobTDzien38v.
~ Ręce twe Oycowskie przez tak wiele czasow Prawdy y Oyczyzny usilnie broniące, będąz sie teraz na krew Synow Oyczystych wzmagac. SzołHist11v.
~ Wstyd to nasz ieden u wszystkich wiekow y Narodow będzie, zesmy Oyczyzny naszey y Stolicy Rzymskiey od Iuliuszowego następu nie bronili. SzołHist17.
~ Sam na brzeg Sztokolmski wyszedł [Stennon] umawiaiąc się z Duńczykiem o tak szpetną zdradę, ale y iego Duńczykowie zalapic usiłowali tylko ze go assystencyia broniła tak długo az miasto się samo za krolem oparło. HistŚwież129.
~ Poniewaz [...] Pan bronisz Iałczy y Berozek, to Ia musze zaiechać Hruszną Kruki y Pirki Wsi od Łoiowa. SapADiar49.
~ Kładę na ostatek na woysko per modum, doni gratuiti, ktore powinno wiary swiętey bronić. LeszczStGłos22.
~ Nikt nie wątpi, że woysko, przez skarb się utrzymuie, skarbu viceversa co by była za securitas gdyby go woysko nie strzegło, y nie broniło kraiu, ktory contribuit do skarbu. LeszczStGłos37.
~ Homla przez dziewięć niedziel Moskwie y Kozakom bronił [Rotmistrz], aż [...] przez tráktáty poddał się. NiesKor II55.
~ Gdy [...] iednego [delfina] złowiono, drugich przybyłá gromadá bronić towarzysza, aż go wypuszczono nazad w wodę. ChmielAteny1755 I526.
~ Kamilus fráncuzow z Miástá wypędził: á ia obfituiącym w bogi zostawiam/ ktorzy lepiey będą Miasta/ á niźli mury ábo mężowie bronić. ŻędzKom C3.
Związki frazeologiczne
do ząb bronić czego I:
»bronić czego żarliwie, do ostatka, ryzykując życiem«
– Do ząb/ proprie. vtDo ząb broni wilk dzieci/ etc. Lupus mordicùs catulos defendit. Nonnisi dentibus excussis à catulis lupum amoueas [...]. Kn126.
czego bronić do tchu ostatniego:
»bronić czego żarliwie, do ostatka, ryzykując życiem«
– Wzdÿ nie nie wątpmÿ ani tesz tak slepi Bądzmÿ, ze zdrowiey ÿ daleko lepieÿ, Panskiego Domu ÿ całości Swego Zakonu bronić do tchu ostátniego; Nizli z tym wszytkim przyść ná zepsowánie Albo w niewolą álbo ná wygnánie. OblJasGór95v.
czego do gardła bronić:
»bronić czego żarliwie, do ostatka, ryzykując życiem«
– Abyśmy praw i wolności naszych ojczystych do gardł i majętności swych bronili. AktaKrak I302.
– Powinność [...] dobrego żołnierzá iest [...] trwać státecznie przy Hetmánie swoim/ y w bitwie áż do gardła zdrowia y cáłości iego bronić. StarPopr129.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Dobry záwsze czás dobrzé czynić/ oyczyzny bronić/ etc. KnAd186.
2.
»być osłoną, osłaniać, strzec (np. przed krzywdą), zapobiegać czemu«
~ Trudnoć ich [mieszkańców księstwa moskiewskiego] w prawdzie przeciw ogniowi bronić/ ale też im strzelbá nie może wiele szkodzić. BotŁęczRel III56.
~ A iżem powiedział, iż záwdy potrzebá bronić sercá od iádu. Dobrze będzie brać táki confekt, ktory będzie silił y vmacniał serce, y bronił. PetrSInst D1.
~ Vst y czeluści broniemy y gardłá, płokániem wodką rożaną, bábczaną, psinkową, z iulepkiem Diámorhon. PetrSInst E4.
~ Do przełożenia záś skárgi ná nie [na czarnoksiężników], káżdy ma bydź przypusczány, nie ináczey iáko w występku obrázy Cesarskiego Máiestatu. Obrażáią ábowiem Maiestat Bogá naywyższego, w czym nikogo bronić niema żadne dostoieństwo, y w znácznym podeyrzeniu, ma bydź ná probę dány. SpInZąbMłotPrzedmowa 7 nlb..
~ Pánná błogosłáwiona [Matka Boska] nabozney swey broni [kobiety mocno w Nią wierzącej] od szátana. SpInZąbMłot32 marg.
~ Chocby iey [smierci] komu bronił wszytek swiat przez dzięki Moze ią miec wspaniałe serce z własney ręki. ArKochOrl36.
~ O Iakosz tedy mam gniewu do serca nie bronic kiedy Bog swym przykładem kaze sie go chronic. KodKon151.
~ Zołnierz zbyt zuchwały, ręką ranił Pana: Ze krwią zięmia została tak zpurpurowana Chcesz przyczyny człowiecze usta twe beszpieczne Tak Bog broni: nie szły na karanie wieczne. KodKon152.
~ Przymnoż Pánie więcey tákich Dawidow y Lotow/ á broń wiernych twoich od zarázy kácerskiey/ iákoś obronił Lotá od ogniá Sodomskiego. BirkEgz10.
~ Trudnosz Licyni/ wybić mi to [miłość do Cestyli] z głowy/ Trudno mię ogniu/ bronić zákrytemu. TwarSDaf61.
~ Przeciwko febrze Kamphorę spieprzęm no sic na sobie Vstaie fe bra y broni iam miec. GrodzMisc162b.
~ Obaczywszy iednego młodzieńcá/ poczęłá [Margareta] go rádá widzieć [...] ále Bog iednák sercá bronił w czystości. OkolNiebo61.
~ Własne dzieła [...] od wszelakiego was u potomnich wiekow zapamietania bronicbędą. HerbOr96.
~ Zawsze też Amor twój ode mnie stronił, Póki mię przed nim Wstyd wrodzony bronił. ZimSRoks122.
~ Ostatnia część budynku dách iest ktory y budynek y ludzie w nim mięszkaiące broni od niewczasu. NaukaBud28.
~ Ni uszu twych głos panien zdradliwych dosięże, Ni srogość lakońskich skał nawy twej dolęże, Gdy Bóg, któregoś ty jest opiece oddany, Będzie cię bronił od wszej szkodliwej odmiany. MorszAUtwKuk17.
~ Wam go daję, wy za to, za leki, za dzięki, Brońcie go od żydowskiej i balwierskiej ręki. MorszAUtwKuk49.
~ Od fraucymeru każdy będzie stronił, Gdy Samiec Piczek piczek będzie bronił. MorszAUtwKuk317.
~ Przed [...] gniewem [wojewody] oná [królowa] Wm.M.M. Páná chce, nietylko iáko Páni Sługę bronić: ále iáko Mátká Syná chce Wm.M.M. Páná iemu w fortunie porownáć. LubJMan70.
~ Hamuycie Affect y nie broncie serca Komu los zdarzył, ciało dokobierca. PotPrzyp11v.
~ Iezeli Generał mowi do niey z cicha Ona [Lidora] się wdzięcznie Ku Nięmu Vsmiecha, y słowom iego nic nie broni Vcha. OblJasGór122.
~ [Litaon] Pan był walecznÿ, pograniczne szkody Vprzątał, broniąc natrętne Narody. OblJasGór152.
~ Wzdyć powinno przynamniey záchowáć práwo przyrodzone/ y słuszność namniey nie rożną od práwá Bożego/ co tobie nie miło drugiemu nie czyn. Tosz broni bliźniego podawáć w podeyrzenie o sławę. WisCzar52.
~ Czemu są włosy na powiekách? Nie tylo áby oká broniły od prochu, ále też áby do widzeniá pomágáły świátło zatrzymywáiąc áby w oko nie wpádáło. TylkRoz205.
~ S[t]roże Anioły ná to Bog przydał, áby od złego bronili. á do dobrego pobudzáli. TylkRoz328.
~ Naylepiey, gdy oboie iednego koloru, Y sámiec y sámicá, nie będzie tám sporu. Nie będzie między dziećmi niechęci, że zrzęda, Ale spolnego gniazdá: zgodnie bronićbędą. PotPocz11-12.
~ Naswietsza Panno Maria, w Rychwaldskim Potoku Miey Nasz w tym Gornym Kraiu, zawsze ma swym oku Broniąc od Przygod wszelkich. KomonDziej146.
~DE'FENDRE [...] BRONIC zásłonić ochronić co od czego. DanKolaDykI, 248.
~ A nawet sąsiedzi moi domowi PP. Gdańszczanie [...] spalili mi Szotlant y ludzi moich broniących ognia nagłego y ratuiących, przynaymniey rzeczy, zabiiano. DanOstSwadaI, 205.
~ Nie trzeba przykazania, áby się każdy kochał w sobie, áby siebie bronił. DanOstSwadaI, 208.
~Antidotum, Lekárstwo broniące od zarázy. CompMed6.
~ Skorá ieżowa ná popioł spalona, y záżywána, broni od poronienia. CompMed538.
~ Rácz nas bronić wszego złego/ Mieczá/ Głodu/ Powietrza morowego. KancPol52.
~ Powinność iey [skórki] [...] iest, áby [...] broniła ie [końce żył] z samą skorą od przypadku powierzchney aeryi. KirchFac10.
~ Páznogcie [...] nie tylko bronią końcow pálcow, ále też służą do lepszego macaniá y dotykaniá. KirchFac12.
~Item oleykiem Migdałowym smárowanie broni zepsowania twarzy. PromMed106.
~ Wiele białychgłow máią swoie sposoby do używánia broniące poronienia. PromMed117.
~ Nákoniec Apuleius nigdy przed sedziámi Chrześciáńskimi o czáry spráwy niemiał, iedno przed pogáńskimi. O ktore gdy był oskárżony, iesli czuł że námienione náuki były przystoyne y pobożne, nie tylko się miał do nich przyznáć, ále też ich miał vczyć. Ráczey práwom przygánę dáiąc, ktore tákowych náuk broniły, y one potępiáły, miásto vszánowánia y vczczenia. SpInZąbMłotPrzedmowa 8 nlb..
~ Niedopuszcza [straż anielska] niewinnych o mnieysze grzechy sławić [...] dáleko więcey/ y potężniey człowieká niewinnego w osławieniu o ták szkárádny występek [o czary] będzie broniłá. SpInZąbMłot130.
~Bronię kogo v práwá/ Pro capite ac fortunis alicuius causam dicere. Causam capitis orare. Tueor dicendo alicuius personam, factum. Dicere à reo [...] v. Pomágam zá kiem. Kn46.
~ Perswadował [Kazanowski] mu [Tryźnie] aby się umyslnie przed pokoie[m] ze mną zwadzieł y mnie despect iako naiwiększy wyrządzieł obiecuiąc zastąpic go u Krolewica y odemnie potęznie bronic. OssJŻyw28v.
~ W Cezárauguście w Hiszpániey/ Petrum Augustinum Episcopum Oscanum, broniącego Iezuitow y priuilegia onym od stolice Apostolskiey nádánych/ Maleuoli málowáli wiego Insule/ y vbierze Biskupim między Iezuitámi/ ktorych wespoł znim Diabli do piekłá ciągnęli gwałtem wielkim. SzemGrat129-130.
~ Teraz iestem proszony przes niegosz [księdza Cieciszewskiego] od Krola abym go [króla] przeciwko głosom y obtrectatiom, ze to temu a nie inszemu conferował [biskupstwo poznańskie], bronił. OpalKListy512.
~ Proszą tedy [posłowie holenderscy]/ áby Fráncya chciáłá się też ożywáć/ á bronić ich od tey impeticyey [konfliktu z Anglią w sprawie połowu ryb 10 mil od brzegu morskiego]. MerkPol247.
~ Obiecuiąc to pomienionym Pánom Rádom, Vrzędnikom, y Rycerstwu Nászemu, że ná ktoregokolwiek zgodzą się Candidatá [na króla], ná tego y My [król Jan Kazimierz] pozwolenie Násze damy, y záraz tym Pismem Nászym dáiemy, y że stronę tegoż ták w Rzeczyposp: dźwigáć, iáko przeciw káżdemu bronić będziemy. LubJMan19.
~ Odzywáią się ci, co Oyczyznie y moiey niewinności życzliwi, że Deputaci niemáią bydź ná moy Sąd ordinowáni, bo cáła Rzeczpospol: bronić moiey niewinności, nie condemnowáć onę, Posłem swym w Instructiách zleciłá. LubJMan143.
~ Gdysmy się bili, toscie wy nas piorem bronili. CzartListy102.
~Eo fine w Wiedniu takze nowy Order kawalerow, ktorych votum było koscioł Rzymski bronić, a Sektarzow przesladować, Załozono. IntrHist253.
~ Baletow nie dawał, szlachty nie tylko nie krzywdził, ale y wszędzie bronił [Poniatowski]. KonSRoz14.
~Bronić grzechu rácyiką jaką/ Obtendere rationem turpitudini, ein gefärbte Mehnung seiner Schande fürwenden. DasHünDictPp iij.
~Bronić będę twey sławy poki mi żywotá zstawáć będzie. Ich wil deine Ehre vertheidigen weil ich lebe. DobrGram434.
~ Krol [Henryk VIII] miał zrazu wiele spraw dobrych bo y przeciw Lutrowi Kościołá broniąc księgę nápisał. TylkStrom5.
Związki frazeologiczne
do ząb bronić kogo co II:
»bronić kogo czego żarliwie, do ostatka«
– Do ząb tr. vtDo ząb broni przyiaciélá/ zdánia swego/ etc. Mordicùs tuetur amicum, tr. Pertinaciter ei adhaeret. Constantissimè eum defendit [...]. Kn126.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Błędu lepie poprawić/ á niżeli bronić. DobrGram434.
4.
»nie pozwalać na co, sprzeciwiać się czemu, nie dopuszczać do czego, zabraniać«
~ Chcieli takze w sTolicy mięszkac kiedy im tego negowano chcieli w Rozan isc w kray barzo obfity, gdy y tego im bronilismy, y ieśliby ta[m] chcieli isć mieliśmy się bić znimi. ŻółkPocz40.
~ Dzielna Klorynda broni strzałom drogi/ Tarczą zá sobą trzymaiąc w pogonią. TasKochGoff64.
~ Ale mu niedowierza naprzod ze miał skrzydła A potem ze niesłuchał wodze y wędzidła Czasem sobie sammowi przeidę iakiem kształtem A bedąli mi bronic więc mocą y gwałtem. ArKochOrl60.
~ Nié dopuszczam czégo komu/ Bronię komu czégo. Prohibeo aliquem ab iniuria [...] Prohibeo conatus & motus alicuius: prohibeo aliquem commeatu, cibo, tecto, exitu, fuga [...] Kn498.
~ Przystęp (actio) vt, Bronić przystępu. v. Przystąpienie. Kn889.
~ Dla tegoś mię [Boże mój] opuścił/ ábowiem skárgá grzechow/ ktorem ná się przeniozł/ broni do mnie zbáwienia. BirkOboz23.
~ Do Chrystusá Páná dziateczki máłe chodziły/ bronili ich od Páná vczniowie/ o co się on frásował/ y mowił: Dopuśćcie málutkim przyść do mnie. BirkOboz72.
~Nobilis zas quasi Non bilis, ze nie iest bilis toiest godzien taksie tytulowac bądz od Naby lis, ze Nabywa lisim sposobem szrobowacsię do łaski y Tytulow Magnatu[m],. bądz od Nobis lisz. zesię łaszą Magnatibu[s] aby im tytułow niebronieli. TrepNekLib3.
~ Po smierczy ie[go] chciał z Czech wyiechac do Oyczyzny Polski, Bronieli mu tego Pa. Czes[cy]. HerbOr594.
~ Ty go pracowitego Vczysz nabywania Znaydzie on do dobrego mienia krotszą drogę Ale rzeczesz podobno tegom go nie Vczył Vczyłes gdys nie bronieł y owszem pozwalał Gdysz go nie miał na wodzy. OpalKSat40v.
~ A cudzoziemcom bronmy przywozic tych rzeczy Ktore nas niszczą, onych wzaiemnie bogacą. OpalKSat95.
~ Car tez w smolensku iusz dawno i woisko iego na krasnym, nasi przecie mu broniom pasow na załogach. VorLetSkarb276.
~ Za przywałkiem nad rowem droga zostanie od 6 asz do 8" stop[ni], ktora broni, aby Przywałek w row nie spadł. NarArch54.
~ Post-Mágistrowie [kurfirsta brandenburskiego]/ contra Ius gentium, bronią Posztarzom Polskim wolny przeiazd ná Kurfirsztowskim gruncie. MerkPol58-59.
~ Powrotu Nikt mi bronic do mego nie będzie namiotu. PotWoj132.
~ Luboć się Przyjacielskiego posiedzenia, przyskromności nie broni, iednak iż vmyślne vczty y biesiády powstáią, miedzy Towárzystwem, zkąd przez drogie trunki, zniszczenie nástępuie. FredKon7.
~ O tę też księżnę Wiśniowiecką wielką cierpię krzywdę, bom ci jej nigdy nie bronił, i owszem jam naprzód ich wszystkie przestrzegł szalbierstwa. Wć samaś mówiła, żeś uznała z tego domu wielkie dobrodziejstwa, dla których nie możesz źle życzyć księżnie; cóżem ja tedy miał czynić? jeno do zgody z nią przystąpić. SobJListy288.
~ Corek záś ná inną nie pozvvaláć dziedzinę zá mąż, chybá gdy są trzy álbo dwie, to iedną ż nich zá wiádomością Páńską wydáć może [rolnik] z tą iednák Conditią, żeby też w nagrodę tego y tám twemu do ożenięnia nie broniono párobkovvi. HaurEk67.
~ Znáyduią się niektorzy, we wsiách Rodzice, gdy iuż ma ná wydániu dziewkę, choć się dobra do niey tráfi okázya, to ią dla swoiey prywaty, wygody, y vsługowánia wydáć nie chcę [!]. Przeto niech w to weyrzy Dwor, bo się nie godzi w tákowym rázie do postánovvienia bronić, y krew svvoię po Fáráońsku cięmiężyć. HaurEk67.
~ Do poprawy młyna drzewa mu się nie będzie broniło, które że zawsze za wykazaniem lesnego z wiadomością zamkową spuszczać będzie. InwPuck179.
~ Nástępuią Náuki Architektom, y Geometrom ták potrzebne, że ich nieumieiętność miáłá by bronić tákiey Professyi. SolGeom I187.
~ Iezeli do Sądu przyidzie WMMPa sprawa Iego, a Xdz nie kontentuiąc się decisią appellowac chciał, abys mu motionem nie bronił. RadziejKor126.
~ Twoia rzecz z chłopcami naszemi w palcaty sie stawic a nie przede mną zdawna zasłuzonego skarbu pospolitego bronic [mówi Juliusz do Podskarbiego Rzymskiego]. SzołHist16v.
~ Więc redeundo do Seymu konnego w teraźnieyszych okolicznościach. Gdyby się podobało Krolowi, zdałoby mi się w prawdzie, że Krol mogłby go wydać, eadem auctoritate Senatus confilio iako extraorydaryyne Seymy. Albo mi W.Pan pokaż, żeby Krolowi broniło wydawać konnego Seymu. KonSRoz57.
~ Przęnikały serca Nasze owe mowy, że więcey będzie serca przeciwko Szlachcie, ieżeli bronić będą chleba, ániżeli przeciw Tatarzynowi. DanOstSwadaI, 212.
~ ROIOWNIK Medyckim terminem Melissa, Apiastrum, Cytrago, ziele oprocz rożnych skutkow, ule nim smáruiąc, do roienia pszczoł pomaga, áby z ulow nieuciekáły broni. ChmielAteny1755 I545.
~ Kámieniu w Pęchyrzu y w Nyrkách broni sie zámnażáć [wino z korzeniem miarzowym]. SyrZiel120.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
niech Bóg broni:
– Aleć niech Bog broni, żebyśmy sami wystarczyć nie mieli na obronę praw naszych [...]. KonSRoz29.
Związki frazeologiczne
broń Boże:
– Ale broń Boże/ żebyś zniewolona/ Gwałtem bydź iákim miáłá. TwarSDaf111.
– Dway stanęli Sieniawscy Mikołay zPropkopem Z ludzi swoim wyborem iakoby w reserwie Iesli bronBoze Turczyn wszytkie Ławy zerwie. PotWoj78.
– Do czego [niesprawiedliwości] broń Boże, żeby nie przychodziło, teraz zaraz wszystkie strony lub osoby niechętne i przeciwne sobie urazy swoje wszelkie wzajemnie [...] sobie darują. DiarSejm303.
lata bronią:
– Lata broniąVide. Czaszniedopuszcza. ManTobPhr52.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Mieyska przyiaźń konwie ná piwo á rożná ná pieczenią nie bronić. RysProvIX, 2.
– Poszli do tych brąm ktore nąm Moskwa pobrała spodziewaiąc sie ze będą mogli przez ktorą dobydz sie do nas. U pierwszey Niekicki zsiedli zkoni probowali szturmu nie wskorali, bronioną dobrze y obwarowaną zastali. MarchŚcibHist35v.
– Od Achillesá był w ud rániony, ále od swoich broniony będąc, śmierci uszedł. OvOtwWPrzem474.
2.
»taki, którego ktoś zabrania«
– Tegoz [dnia] pisał ImP Kasztelan Minski prosząc o pozyczenie Obicia y Cugu koni na Seym Tegoz odpisalismy [...] iz to wszystko nie będzie bronione. SapANot124.
– Potym iey Przy smierci wolno będzie komu chcąc dac zapisac y darowac Bydła tak rogate[go] Iako nierogate[go] Ktore się w tym Domu zostawa iesli by się Ktore chciało wydzielac tego według rozsudku ludskiego nie ma iey bydz broniono. DekrŻmud133a.
