1.
»o człowieku lub zwierzęciu: walczyć we własnej obronie, przyjmować postawę obronną wobec kogo czego«
– Przy miejscach polistych a suchych owad mniej jadowity i wielki niż przy wilgotnych, który źrzebię młode, bronić się nie mogące i nieumiejętne, bardzo trapi, niemało krwie dobrej z niego wyciągając a do schnienia przyprawiając. DorHipTur55.
– Bronię się/ Defendo vim [..] defendo me telo [..] Prohibeo à me vim [...] Vim vi repello: vim repello [...] Defendare se ab hostibus [...]. Kn46.
– [Ptaszęta] Bronić się nie mogą/ chyba pisklywym głosem. MijInter5.
– Ten Mur [chiński] zbudował Krol Thesinenson, broniąc się Tátárom wojnę częstą przeciwko sobie toczącym. UffDekArch2.
– Owce nie máią żadney z nátury broniey/ ktorąby się nieprzyiaciołom swoim broniły/ áni rogow ostrych/ áni pázurow/ áni kopyt mocnych. StarKazII, 92.
– [Rebelianci w Kandii] Czekac máią ná przyiażd nowego Hetmaná/ od ktorego spodziewáią się assystencyey/ áby się mogli w domách swoich od impeticyey Tureckiey bronic. MerkPol308.
– [Mówi Sobieski do Raduła] Skoro na Wołyniu usłyszą Tatary Zgadni coby wprzod czynic, czy się ordzie bronic Czy Kozacką swąwolą, iako mowisz skromic. PotWoj184.
– I iednostáynie wybadawszy z siebie Zdánia, przyrzekli bronic się wpotrzebie [ojcowie w klasztorze]. OblJasGór13v.
– Uznali wszyscy, że się pierwey bronic trzeba od Szweda. HistBun50.
– Wszesciu godzinach wzielismy Klasztor Iezuicki wktorymsię oni [Kozacy] bronili. DrobTuszInf22-23.
– Obywatele Sagunscy od Annibala oblęzeniem scisnieni y srodze uciemięzeni, poki im tylko wszelkich sił stawało, poty Rzymowi Wiary dotrzymuiąc, a nieprzyiaciela Rzymskiego do Miasta swego nieprzyimuiąc, męznie sie bronili. SzołHist18v.
– Chcąc ich [bandytów we Włoszech za czasów Sykstusa V] usmierzyc liczne regimenty na nich po lasach rozsyłano ale nie tylko im uczynic nic nie mozono ale wielu swoich utracili, ktorych broniąc się połozyli. HistŚwież205.
– Nie tylko bronić się przeciwko nieprzyiacielowi nie możemy ale nawet od samegoż Woyska naszego nie iesteśmy beśpieczni. LeszczStGłos111.
– Gdy go nasi napędzili, umknął się do Miasta, tam się zawarł Ostrogi zarąbał, Czernią wały osadził, y do ostatniego bronić się rezolwował. HistBun8.
– My dufaiąc Bogu bronicsię dostatniego [!] będziemy. HistBun11.
– Ale oblężeni Kamieńszczanie znaiąc Chmielnickiego sztuki odpisali mu rezolwuiąc się bronic do ostatniego. HistBun25v.
– Przeor, maiąc na ten czas w klasztorze swoim sto Zakonnikow iako tez y Zamoyski z Szlachtą inszą, bynaymniey tego nie słuchali, ale się przy Protekcyi Cudowney Matki Boskiey Bronic do ostatniego deklarowali. HistBun36.
bronić się do krwie ostatniej:
»bronić się do końca, nie poddawać się«
– A przecię ma bydź taka w nas ochota Ze niekochaiąc tak o slep zywota Iako naydłuzeÿ bronic się mozęmÿ, Do Krwie ostatnieÿ, poki tylko thnięmÿ. OblJasGór131v.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
~ Zołotarenko Hetman Siwierski, tak się pisze, podac się niechce, alie bronic asz do upadłey. VorLetSkarb267.
Przenośnie
Ieszcze będziemy: skoro krwáwe Woyny miną Chwalić Bogá w pokoiu, pod iego Iániną. Obroci się do Ręku, z nog Tarcz Polskiey młodzi, Niechay się gdzieś piętámi, bronią Scyopodzi.PotPocz47
2.
»strzec się przed kim czym, opierać się komu czemu, osłaniać się od kogo czego«
– Insze zwierzętá dla swey obrony z przyrodzenia máią naczynie/ ktoremi się bronią od szkod: ábo rogi/ iáko ielenie/ woły: ábo kły/ iáko wilcy/ psi/ wieprze. PetrSEk48.
– Wysokie tamy suł niesprácowány [Altyn]/ Broniąc się wodzie/ co ie podlewáłá. TasKochGoff439.
– Włosy głowy tey [Chrystusa] czarne: bo ácz grzechu nie miáł/ ále podobieństwá ciáłá grzésznego nie bronił się wziąć. BirkNiedz19.
– Igrał z dziewczyną parobek na sienie, Ona się jednak broniła uczenie I groziła mu nie skarżyć przed panią, Ale mu przebić łeb siana wiązanią. MorszAUtwKuk311.
– Náprzod Ksiązeci ludzie z Chorągwiámi Idą [do szturmu], á idąc bale nád głowámi Dębowe wielkie do Kupy spoili, Aby się nimi Kámięniom bronili. OblJasGór90.
– Nie trzebá się tedy zwyczaiem bronić przeciw prawdzie gdyż prawda iest więtsza y zacnieysza nisz zwyczay. WisCzar12.
– Na tym sejmiku dyrektorem był jp. Kryszpin podczaszy w. księstwa lit., na na którym unanimiter et nemine reclamante sprzysięgaliśmy się przy wierze świętéj, przy wolności i unii z Koroną vitam et sanguinem broniąc wolności, a broniąc się tym, ktorzy oną abutuntur. ZawiszaPam48.
– DE'FENDRE [...] *Strzedz się pieszczot czyich bronić się od nich. DanKolaDykI, 428.
3.
»tłumaczyć się, wymawiać się od czego, odpierać zarzuty, uzasadniać co«
– Bronię się słowy/ vide Wymawiam się. Oczyściam się słowy. Kn46.
– Bronię się práwem/ Ius meum allego [...] Rectè ác iure factum defendo [...]. Kn46.
– Odpowiadam v práwá/ bronię się. Respondeo [...] vide Spráwuię się v sądu. Kn604.
– Ięzykiem się bronić nie ták przystoi mężczyznom iáko białymgłowom. StarPopr48.
– Akádemia Páryska [...] do trzech się osobliwie argumentow vdáłá/ ktoremi się iáko trzema mury ábo wáły/ przeciw mocy teyże stolicy [Apostolskiej] obtoczyć y bronić chciáłá. SzemGrat81.
– Drudzy Sliachectwemsię sczycić nięmogą, ktorzy list na Sliachectwo otrzymawszy, maią nasobie sprawy mieyskie[g]o stąnu, ktore stanowi sliacheckiemu nieprzystoią ate statutem są opisane; Żadensię takowym listęm uprawa niebędzie mogł bronic, gdymu Nieslachectwo zadadzą. TrepNekLib13v.
– DO KRAMARKI [...] Obwinią cię od pożogi [...] Ty się broń, że od przygody Naczerpasz z oczu mych wody. MorszAUtwKuk69-70.
– [Cesarz Teodozjusz] Jákiś grzech sprosny popełniwszy bronił y oczyściał się tákże przykłádem Dáwidowym mowiąc: [...] Wszák y Dáwid zgrzeszył. GdacPan103.
– On [starzec] w niey [Rozuli] zaraz Szpadę utopił y na mieyscu zabił O co nieboraka Starca wzięto do Wiezienia y choc się prawem chciał bronic [...] Musiał [...] głowę poddac katowskiemu mieczowi. HistŚwież424-425.
– Nie widzisz tedy W. Pan, że to iest nieforemny pessimae fidei pretext, rwać Seym bez Marszałka elekcyi, a bronić się prawem A 1699. KonSRoz36.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Złé vczyniwszy/ gorzey się wymawia/ broni/ chwali. KnAd1342.
~ Prawdę rzekszy, wiele iest u nas praw takich, ktoremi obiedwie strony mogą się do upadły bronić. KonSRoz65.
