ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn (pod: obłóczę się), T, L, SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

M.		habit
D.		habitu
B.	uż. nżyw.	habit
N.		habitem
Ms.		habicie

liczba mnoga

M.	uż. nosob.	habity
N.		habitami
Ms.		habiciech
		habitach

Etymologia

łac. habitus

Znaczenia

1. »strój«

– Od majestatu ku ołtarzowi dwiema rzędoma siedzieli na ławach Władykowie, w swych habiciech ubrani, władicaliter, któtym, każdemu z nich bijąc pop czołem, kładł pilśniane wyszywane koła pod nogi. NiemPam 49.
– Niech habit różny noszą i różne baczmagi, Aby znano, co poseł, co trybunalista, Co senator, prokurat, a co też dudzista. StarVotBar I 311.
– [...] dziećię iedno w piąćiu lećiech [...] obaczywszy Fránćzszká świętego zakonnika bárzo sobie upodobało on habit [...] y poczęło prośic rodźicow swoich bárzo áby mu też takie sukienki spráwiono. StarKaz 369.
– Gdy ich [promowanych doktorów teologii] miano w tym habicie to iest w Pythagoricach y birethrach wyprowadzać, tedy zacnym personom do rąk rękawice i ich laborem, to iest dysputy oddawano. GollPam 17.
– Oni w stárym Testámencie naywyższi Kápłáni y inni słudzy Boży mieli Swoy własny habit/ w ktory się wedle roskazu Bożego obłoczyli. GdacPrzyd 70.
– Na mieyscu Archimandriczym obaczywszy Męża pobożne[go] y świętobliwego zakonu naszego odzianego habitem [...] rozumiał bydź Archimandrita. KalCuda 118.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

habit nosić:

~ Niech habit różny noszą i różne baczmagi, Aby znano, co poseł, co trybunalista, Co senator, prokurat, a co też dudzista. StarVotBar I I 311.

francuski habit:

– Sam poseł, osobą grzeczny, chłop wysoki i gładki w francuskim habicie. Ten habit, pludry, kabat, płaszcz haftowane srebrem ciągnionym na fiołkowym hatłasie. MiasWLeg 146.

habit niemiecki:

– Były kiedyś konterfekty dawnych Konarskich w Topolnie, iako Michała Konarskiego Sędziego Ziemskiego Człuchowskiego, malowany w habicie Niemieckim czarno, iako Krol Zygmunt August chadzał, w birecie czarnym, binda złota łancuch złoty przez ramię na bok, na końcu u niego wisiała tabliczka z osobą, szpada u pasa, y herb przy nim koło złamane. NiesKor II 574.

męski habit:

– [...] we Flándryey w męzkim habicie rowno zinszemi żołnierzámi Zołdácką służąc/ często mężnie w rożnych potrzebách zwycięstwa odnosiłá [...]. DobrPol 230.

habit podróżny:

– [...] wygnániec [diabeł] [...] przemienił się w pielgrzymá/ odział hábit podrożny/ y szedł do drzwi iego/ prosząc áby go przenocował. KalCuda 300-301.

habit biskupi:

– Ojcowie Penitencyarze od ś. Piotra i Xięża Kapelani Ojca ś. zaraz ciało jego balsamują, habit Biskupi na niego kładą, kapelusz na głowę wcisną i kielich w rękę dadzą. KronZakBarącz 190.
– Penitencyarze [...] Ciało balsamuią, w Habit Biskupi, w Kapelusz stroią. ChmielAteny II 122.

habit doktorski:

– Przeciwko naszej gospody na moście szerokim, jest jedna statua z marmuru czarnawego, wielkiego i sławnego doktora i Canonika Roterdamskiego, którego imie było Roterdamus (Erazm z Rotterdamu), z księgą, w habicie doktorskim, co też pisał powiadają księgi przeciwko naszym zakonnikom, ale był Catholik dobry Rzymski, a Calwinowie go ztąd za swego mają. GawarDzien 172.

habit mniszy:

– Tedy wPergamie nowy zakon zacznie, Y sama naprzód habit wdzieie Mniszy Zdochodowswoich załozywszy znacznie, Gdzie wielka gora wydała się w Morze, Czystey Dyannie Koscioł przy Klasztorze. PotSyl 70.

habit zakonny:

– Ciało moje [...] w habicie zakonnym, po benedyktyńsku, bez wszelkiej aparencyi światowej ma być pogrzebione. GałHTestBork 75.
– Jeden czart się udaie zá chorego, tedy znim spowiedź czynią, ostatnie dáią pomázánie. Potym ową Infułę depczą, toż czynią z habitami Zakonnemi. ChmielAteny III 244.

Przenośnie

Heretycy y niewierni ludzie áni habitu wiáry nie máią (to iest/ nie máią w pokłádzie rozumnym wiáry) áni używáią wiáry: wiára ich nie od Bogá/ ále od ludzi iest/ ábowiem ten rozum dla ktorego wierzą/ nie iest Boskie obiáwienie/ ále ich zmysł y vrádzenie; wierzą nie to co roskazano/ ále to co się im podoba; co się nie podoba/ tego nie wierzą.BirkNiedz 154

2. »szata zakonna«

– [...] záżywáią ci Zakonnicy Hábitu białego/ y Szkáplerzá/ na ktorym krzyż czerwony z sercá wychodzący. PruszczKlejn 29.
– Áni my báwełny Pieszczoney záżywamy, ále ostre z wełny włosiennice nosimy, tákże vrobiony Zgrubego habit sukná. DamKuligKról 129.
– Tegoz Roku z testamentu Xiedza Szymona Czadrzynskiego Praesidenta Braczkiego Rozanczowego Zywieczkiego Swietemu Antoniemu w Ołtarzu w Kapliczy zostaiącemu Srebna Sukienka albo Chabit Sprawiony od Złotnika Olkuszkiego za Staraniem Xiedza Stanisława Symelliusa Bernardina Olkuskiego, Kaznodzieie a Patrioty tutecznego Zywieczkiego. KomonDziej 195v.
– [...] w habicie będac [...] konwersacyi z męszczyzny uciech smiechów prętendowała, czego iey wszystkiego zwierzchność zakonna broniła co iey ieszcze cięzay było [...] bies tez nie spał, ieszcze iey wiekszą tesknosc do Swiata uczynił, że ona ani czytac, ani modlic się [...] nie chciała, przydał iey tez pokus cielesnych na ktore gdy zezwoliła gdy nie miała z kim sama z sobą grzeszyła [...]. HistŚwież 496.
– Ze kule Armatne Rękawem habitu Swego Złapa y utrzyma, Ze zaden z wybranych w potyczkach wszelakich tykany nie bedzie; y tym podobnych wymysłow więcey nauczał. IntrHist 224.
– Zacharias Boverius w traktacie o habicie mnieyszych Braci, ktory iest przydany do Tomu 3. rocznych dzieiow Kapucynskich, także swiadcży o końcżastym kapturze, chowanym do tychcżas w Rzymie w Kościele S. Marcella, drugi B. Ruffina w Kościele S. Klary w Assyżu. ChmielAteny III 84.
– W Pizie mieście Włoskim u OO. Conventuales, alias Franciszkanow, iest w zakrystyi habit S. Franciszkȧ z kapicą piramidalną do habitu przyszytą. ChmielAteny III 84.
– Zakony się tu konserwowały z razu, ale Zakonnicy chodzili tylko w klasztorach w Habitach, à extra Klasztoru w Swieckim stroiu: tandem zniesieni Katolicy tu żadnych Dobr mieć nie mogą. ChmielAteny III 411.
– W Nuryi o 40. mil Włoskich od Alexandryi, liczono 500. Klasztorow, á w każdym było po 5. tysięcy Mnichow: co uczyni we wszystkich Klásztorách dwa kroć 50. tysięcy Osob. Coby tam Hábity y porcye kosztowáć mogły, gdyby nie w prostym stroiu chodzili, á po wielkiey części żyli korzonkami! ChmielAteny1755 I 993.
– Habit. Ordens-Kleidung habit; vétement de Réligion. T III 441.
– O piękna nimfo! A raczej w swym sercu Nie o habicie, lecz myśl o kobiercu. TrembWierszeBar II 340.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

habit pokutny (sz. zm.):

– Káthárzyna Błogosłáwioná druga Seneńska názwána/ iż byłá następcą w życiu pierwszey Kátharzyny ś. Seneńskiey/ w tymże Hábicie ś. zakonnym Pokutnym. OkolNiebo 7.
– A iednak ciáłá Iego [ojca] stroiem známienitem Nieprzybrał? lecz ie przykrył pokutnym Hábitem. KuligDemBar II 265.

habit święty (sz. zm.):

– Vpadszy tedy do nog Opátowi/ prosił go z płáczem áby go przyiął do zakonu y w hábit święty oblokł chcąc z nimi w kompaniey omywać pokutą grzechy swoie. StarKaz 466.
– Widząc defiderium Iwoná Biskupá stryiá swego Iácek ś. Kánonik Krák. á z miłości nowego Zákonu/ prosił się do świętego Hábitu pospołu z swym rodzonym B. Cesłáwem/ z Henrykiem Moráwiáninem/ y z Hermanem Niemcem [...]. PruszczKlejn 41.

habit ubogi:

– [...] Przetoż, dáięć tę rádę, ábyś stroy ten drogi zrzucił z grzbietá á włożył nań habit vbogi Y postrzygł włosow. KuligDemBar II 21.

habit Benedykta świętego:

– Więc mu mowią/ áby hábit Benedyktá świętego ná się ptzyiął/ y ták w tym zakonie świętym iáko Opát klasztoru tego/ żywotá swoiego dokonał? StarKaz 643.

habit panien benedyktynek:

– Grzeszne ciało moje, które z ziemi jest stworzone, ziemi też ma być oddane bez żadnej odwłoki i pompy świata tego, o co upraszam jegomości pana małżonka mojego i dobrodzieja, aby grzeszne ciało moje było pogrzebione w kościele ichmości panien benedyktynek w Wilnie według zwyczaju chrześcijańskiego, obrzędu wiary świętej katolickiej rzymskiej, bez ceremonij świata tego, w habicie ichmości panien benedyktynek proszę, żebym była położona. CzyżKTestBork 134-135.

bernardyński habit:

– Miał już iść in theatrum osądzony na rozstrzelanie, ale liber pronuntiatus za ustąpieniem dobrowolném jp. Krasińskiego egzekucyi dekretu, przyjąć bernardyński habit obiecał [p. Lipert, porucznik regimentu jp. Denhofa]. ZawiszaPam 348.

cysterski habiy:

– Ośmnasty Wincenty Kádłubek Rosinus, Bogusłáwa i Benigny Syn, pierwszy Polski Kronikarz, bardzo hojny dla BOGA, Cysterski Habit, nad Biskupi Fiolet preferuiący, ktorym Zákonnikom rozdał dziedziczne Dobra. ChmielAteny II 382.

habit cystercjeński:

– Bernat święty pisząc do Eugeniusá Papieżá/ ktory iego mnichem był/ y od niego Hábit Cystercyeński przyiął był/ mowi do niego: Ego nomen Patris deposui, sed non timorem, [...]. StarKaz 515.

dominikański habit:

habit s. Dominika:

habit zakonu Dominika ś.:

– A gdy brała Habit zakonu Dominika ś. widziała obecną Krolową niebieską/ ktora bytnością swoią zdobiła y Akt ś. y intencyą potwierdzała. OkolNiebo 82.

habit franciszkański:

– Damalewicz powiada, że [Henryk drugi Kietlicz Arcybiskup Gnieźnieński] w opolskim klasztorze przyjął na siebie habit Franciszkański. NiesKor II 515.

habit ś. Franciszka || habit Świętego Franciszka:

– Vmarł [...] y w Kosciele Kathedralnym na Zamku w Kapliczy Zebrzydowskich w Chabicie Swietego Franciszka z Wielką Załoscią pogrzebion Ktoremu Obraz z takim Napisze, w Kosciele Kalwariyskim wystawic dał [...]. KomonDziej 101v.
– Tym czásem ná głos krzyczącego, tłumem się ludzie żeszli; y gdy myślą o iego salwowaniu, miękkich betow, y gwałt pościeli nanieśli: tą pod nim wszystko mieysce wysłali, zpuścił się z wielkim stráchem ná nię młodzian, práwie iuż od wszystkich zdesperowány, y szczęśliwie: bo bez szwanku iákiegożkolwiek zdrowia upadł, zaczym ślub uczynił przyjąć habit S. Fránciszká, co y wykonał świątobliwie. NiesKor II 73.

habit s. Klary:

– Zmarłemu mężowi zaraz w habicie S. Klary na pogrzebie assystowała: w Kompostelli przy grobie S. Iakuba wiele donatyw dała. ChmielAteny III 138.

habit trynitarski:

– Ku temu Swiętemu Zákonowi pokazáła MATKA Nayśw: partykularny affekt, gdy w Habicie Trynitarskim, w Komitywie Swiętych po Trynitarsku ustroionych, w Chorze w Wigilią Festu Národzenia swego o pułnocy alias o czásie zwykłey Psalmodii [brak dalszego ciągu]. ChmielAteny II 763-764.

s. Augustyna habit:

– Ta awantura, pewnie nie Ducha Swiętego wokacya do S. Augustyna Habitu y Reguły wpędziła go w Erfordzie, y tam zakapturzony, tym mniey znaczny Hypokryta praeesse, non subesse ambiens. ChmielAteny1755 I 1122.

habit zakonu krzyżackiego:

– Ten Woyciech Margrabia Brandeburski widząc res suas infaustas, Krolowi Polskiemu Zygmuntowi w Krakowskim Rynku na Maiestacie siedzącemu solenne złożył Filelitatis Juramentum, Habit Zakonu Krzyżackiego zrzucił, y Xiążęciem Pruskim uczyniony z podaniem Chorągwi z Polskiemi Insigniami. Roku namienionego 1525. Lutrem potym został, ożenił się z Dorotą Krola Duńskiego Siostrą. ChmielAteny1755 I 1052.

habit zakonu:

– J to przydaią, że umarł w Tyczynie Zakonnikiem S. Franciszka, iako nadgrobek iego, w Kościele S: Franciszka tamże położony, opiewa że Clauditur hic Baldus Francisci tegmine fulius; ale tu o Zakonney iego Professyi niemasz wzmianki chyba że w habicie tego Zakonu pochowany albo Kościołem Franciszka Swiętego wsparty, pokryty. ChmielAteny III 606.

wokacja do habitu i reguły:

– Ta awantura, pewnie nie Ducha Swiętego wokacya do S. Augustyna Habitu y Reguły wpędziła go w Erfordzie, y tam zakapturzony, tym mniey znaczny Hypokryta praeesse, non subesse ambiens. ChmielAteny1755 I 1122.

habit biały:

– Zakon HIERONIMIANOW, od S. Hieronima zaczętych, od Piotra Ferdynanda Hiszpána Roku 1373. pod Regułą S. Augustyna w znieconych, od Grzegorza XI. potwierdzonych , w Habicie biáłym á w kápách czarnych y kapturách takichz̄e chodzących, nie we wszystkich Katolickich Páństwàch znayduie się. ChmielAteny1755 I 1035.
– Habit noszą biały na znak niewinności pierworodney Nayswiętſzey Panny, a Płaszcze blámarantowe. ChmielAteny1755 I 1038.

Związki frazeologiczne

prosić o habit:

– Lecz nieustáiąc/ ále coraz postępuiąc w Zakonności Pánienká/ pod iedwabná szátą zakonne cilicium ábo włosiennicę nosiłá/ á dyscypliná czułość nabożenstwo w sobie żarzyłá. Nie mogłá w sobie długo zátáić affektu wziętego ku Bogu/ ale gdy dzień ś. Máryey Mágdáleny przydzedł/ iákoby dla przechadzki wedle vmowy z Pánnámi Zakonnemi/ poszłá z wielą Pánien y Páń do zbudowánego nowo klasztoru Pánieńskiego ná Ranczánie: [...] ná dormitarz/ gdzie iuż cztery Zakonne Pánny mieszkáły/ prosiłá o habit s. ktory dáły iey Pánny. OkolNiebo 2-3.

w habit oblec:

~ Vpadszy tedy do nog Opátowi/ prosił go z płáczem áby go przyiął do zakonu y w hábit święty oblokł chcąc z nimi w kompaniey omywać pokutą grzechy swoie. StarKaz 466.

przyjąć do habitu zakonnego:

– On [Jan Kapistran]w Krakowie samym przyiął do Habitu Zakonnego Osob 140. ChmielAteny III 161.

brać habit:

~ A gdy brała Habit zakonu Dominika ś. widziała obecną Krolową niebieską/ ktora bytnością swoią zdobiła y Akt ś. y intencyą potwierdzała. OkolNiebo 82.

brać habit zakonny:

~ Obłoczę śię w zakonny vbiór ábo szátę/ biorę hábit zakonny.[...]. Kn 567.
~ [...] brać habit zakonny. T III 441.

przyjać na się habit z czyich rąk || przyjąć habit:

– Przeto vbostwo sobie vpodobawszy/ [święty Jacek] przyjął ná się hábit z ręku Dominiká świętego/ y został Ordinis me[n]dicantium brátem: pomnąc ná to dobrze/ iż ktory ná tym świecie będą zażywć roskoszy y dostátkow według lubości swoiey/ po śmierci Famem patientur vt canes. StarKaz 362.
– Miał już iść in theatrum osądzony na rozstrzelanie, ale liber pronuntiatus za ustąpieniem dobrowolném jp. Krasińskiego egzekucyi dekretu, przyjąć bernardyński habit obiecał [p. Lipert, porucznik regimentu jp. Denhofa]. ZawiszaPam 348.

habit wdziać:

~ Tedy wPergamie nowy zakon zacznie, Y sama naprzód habit wdzieie Mniszy Zdochodowswoich załozywszy znacznie, Gdzie wielka gora wydała się w Morze, Czystey Dyannie Koscioł przy Klasztorze. PotSyl 70.

wziąć habit || wziąć habit z czyich rąk:

– Wziąwszy Hábit ś. [Małgorzata] ná káżdy dzień Godzinki Naświętszey Pánny' y Krzyżá ś. y Psałterz cáły odpráwowáłá. OkolNiebo 13.
– Gdy miáłá lat 21 wzięłáa Hábit S. z rąk Dominiká S. ktory odmienił iey imię ktorym błá zwana (to iest) Kátárzyná/ na imię siostry Osánny. OkolNiebo 93.
– Swiętobliwi Brácia Więcław, Włádysław, Wisław, iednego dnia Habit wźieli, iedneż cnoty mieli, iednegoz dnia pomarli. ChmielAteny II 415-416.

zrzucić habit:

~ Ten Woyciech Margrabia Brandeburski widząc res suas infaustas, Krolowi Polskiemu Zygmuntowi w Krakowskim Rynku na Maiestacie siedzącemu solenne złożył Filelitatis Juramentum, Habit Zakonu Krzyżackiego zrzucił, y Xiążęciem Pruskim uczyniony z podaniem Chorągwi z Polskiemi Insigniami. Roku namienionego 1525. Lutrem potym został, ożenił się z Dorotą Krola Duńskiego Siostrą. ChmielAteny1755 I 1052.

trzeci habit:

– Dominikanki trzeciego habitu. ChmielAteny II 769 nlb.
– Fránciszkanie 3. habitu od pokuty pod Mikołaiem IV. ChmielAteny II 769 nlb.
– Franciszka S. trzeciego Hábitu Roku 1521. ChmielAteny II 769 nlb.
– Franciszkanki trzeciego Habitu r. 1385 ChmielAteny II 770 nlb.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: kapa, szkaplerz, kaptur.

Informacje dodatkowe

Trzecie przenośne znaczenie pochodzi być może od łacińskiej glossy do Nowego Testamentu opisującej świętego Piotra rzucającego się w morze i płynącego na spotkanie zmartwychwstałemu Jezusowi. Suknia, którą się Piotr okrył jest w glossie nazwana "Fide Ecclesiae". Por. J. 21:7.

HABIT