ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (bolesny), SXVI (bolesny), Kn (bolesny), T (boleśny), L (bolesny; pod: boleć; (XVII)), SWil (bolesny), SW (bolesny, boleśny), SJP (bolesny)

Formy gramatyczne

stopień równy

lp	M.	m	bolesny \|\| boleśny
		ż	bolesna
		n	bolesne
	D.	m	bolesnego
		ż	bolesnej
		n	bolesnego \|\| boleśnego
	C.	m	bolesnemu
		ż	bolesnej
		n	bolesnemu
	B.	ż	bolesną
	N.	m	bolesnem
		ż	bolesną
		n	bolesnym \|\| boleśnym
			bolesnem
	Ms.	n	bolesnym
	W.	ż	bolesna
lm	M.	nmos	bolesne
	D.		bolesnych
	C.		bolesnym
	B.	nmos	bolesne
	Ms.		bolesnych

stopień wyższy

lp	M.	ż	boleśniejsza
	D.	n	boleśniejszego
	B.	ż	boleśniejszą

stopień najwyższy

lp	M.	ż			najboleśniejsza
	D.	ż			najboleśniejszej

Znaczenia

1. »sprawiający ból fizyczny«

– Przypada ná niektorych zárażonych powietrzem mdłość. Tey tárciem y wiązániem nog y ręku bolesnem zábiegać/ zwłaszczá nogi ná doł trzeć/ áby się odwracáła od sercá máteria vstánie sił czyniąca. PetrSInst D4v.
– Bolésny [...] ból czyniący/ Dolendus [...] Quae venit indignè poena doleda venit [...] Dolorem afferens [...]. Kn 41.
– Oko rozpalone boleśnym paleniem i kłociem dręczy pacyenta. BeimJelMed 226.
– Boleśny, boleiący. 1) schmerzlich [...] 1) douloureux, sensible. T III 69.
– Nápuchnieniu w stolcu bolesnemu/ Rumienkowego kwiecia wziąć ze dwie gárści [...] wárzyć w biáłym winie/ do trzeciey części wywrzenia/ á w tey polewce chustę ábo gębkę maczáiąc ciepło przykłádáć. SyrZiel 799.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bolesne łoże:

– [Niemoc] do boleśnego Ciało przybiwszy łoża, przymusiła Obóz opuścić a do ojczystego Zamku powrócić z marsowego pola [...]. OdymWŻałKoniec 352.

2. »o ciele i częściach ciała: bolący«

– Pozno się wstyda, kto straci wstyd w czele, Plecie ledaco: gdy ogniem dokuczy, Kat złodzieiowi nabolesnym ciele, Mow: bo rownego niemasz ognia szynie, Ktora wmiłosci grzeie się kominie. PotSyl 28.
– [Jupiter] Táki w srogim dekrecie nápisał ártykuł, Zeby Prometheuszá, ná Kaukázie przykuł, Zeláznym Merkuryusz łáncuchem á co dzień, Zeby Orzeł do niego przylátując głodzien, Ostrym w bolesnych piersiách nosem serce płatał [...]. PotPocz 10.
– Śleźionę nábrzmiáłą y bolesną leczy sok Piołynowy [...]. SyrZiel 343.

3. »sprawiający cierpienie psychiczne«

– Przetoż táka pomstá bárzo dobra y pożyteczna y ktemu pobożna/ á nieprzyiácielowi przedsię bárzo żáłosna y bolesna. StarPopr 49.
– Ponieważ wszystkie dni jego są bolesne/ á zábáwá jego iest frásunek: ták/ iż y w nocy nie odpoczywa serce jego. BG Koh 2,23.
– Zátem ja práwem dziedzicznym wziął miesiące prozne/ á nocy bolesne są mi náznáczone. BG Hi 7,3.
– A co naybolesnieysza rzecz musi byc zatem Co iusz wzięli [Niemcy] Pieniądze: surowem dekretem Wracac nazad kazali, zaczym wszyscy trzaskiem Vszli: y asz się tam gdzieś oparli za Sląskiem [...]. PotWoj 35.
– [...] patrzáć ná Sproszności Swiątości Pańskich, iakowe w kościele Zwÿkli wyrządzáć zli Nieprzÿiáciele, To rzecz nie znosna, owszem bolesnieÿsza Nad wszytkie męki, y nád Smierc przykrzeÿsza. OblJasGór 14r.
– Pamiętam niedawno szlachcic słuszny na funkcyi ziemi swojej będący w Warszawie za bolesną z domu wiadomością, że go z kretesem zrabowano i córkę mu w piętnastu leciech zgwałcono, w wielkim żalu i ferworze przekładał krzywdę swoję. MałpaCzłow 174.

4. »cierpiący, zbolały«

– Bolésny [...] boléiący [...] facilè vel multùm dolens [...] quòd doloribus fluat. Kn 41.
– [...] alem ia bolesne[go] serca trudno tak miał hamowác zeby na twarz smutku niewydawało. OssJŻyw K.35v.
– Od Elzearyusza odwraca grzechy Chryst[us] bolesny [...]. KodKon 150.
– Boleść naywiększą nayboleśniejszey pánny/ á prawie niepoiętą przy skonániu Syna swego ná Krzyżu [...] rozważay. BanHist 182.
– [...] Nie zwykło bowiem serce tak załowac, Co szczęscie oczom bolesnym wydarło [...]. PotSyl 67.
– Boleśny, boleiący. [...] 2) sehr betrübt. [...] 2) dolent, afligé. T III 69.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

matka Bolesna (sz. zm.):

– Marcin Hincza [...] są w druku te iego pisma [...] Mátká Bolesna Márya, to iest tłumáczenie Męki Páná Chrystusowey, ktora boleść Mátce Boskiey zádawáłá [...]. NiesKor II 362.
– Do tego mieysca sam tenże Jozef námieniony wráz z Nikodemem z przytomnością Bolesney Matki MARYI PANNY y innych Pobożnych Niewiast, CHRYSTUSA z Krzyża zdiętego [...] położyli [...]. ChmielAteny II 565.

król bolesny:

– Zawołac pałaiącey Ukrzyzowanego Miłosci Chrystusowey krola bolesnego [...]. KodKon 144.

5. »smutny, żałosny«

– Ná co mu Sumnienie iuż barziey żałosne y bolesne: Jedli cudzy siłę iego, á on nie wiedział. BanHist 10.
– [...] lamenti rzewne y Zal nie utulony [...] przynosi Nie przez furie iakie Załość bolesną ale sama przez Się ze wszystkiem domem Swoim [...]. HerbOr 302.
– Na znak affektu Chocias teras Bolesne[go] Nazałosny chleb w dom [...] Zaprasza [...]. HerbOr 559.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1606-1608

Znaczenia

»jest ciężko, przykro«

– [...] i to bolesna przy tem, że niewinna krew braci naszej chrześciańska, ludzi wielkich i zacnych, jest okrutnie wylana [...] NiemPam 132.
– Nie bolesnaż to: Ono ten, którego (W tym pálcem skaże ná mnie z kołá swego) Iużesmy byli dobrze osiodłáli/ Y Bogá przezeń znácznie obrażáli, Ieszcze iest wcále násze przy nim lice/ Pátrzcie co cierpiem od tey przeciwnice! TwarKPoch B4.
– Teraz P. Pisarz srodze się gniewa na mnie i srodze tę swoję egzageruję offensę; a co najboleśniejsza, przed niechętnikami domu naszego dawne jeszcze ojcowskie niechęci przypominając i jakby tak z daleka takiemiż grożąc. [1634] MalListy 301.
– Bolesna Wielmożnym Potomkom ná vtrátę Jásnie W. Rodzicá swego poglądáć/ y ná czernidło swego herbowegopolá okiem rzucáć! WojszOr 166.
– Náłádowawszy okręty, y kilká set mil ná morzu przepędziwszy, bolesna v portu sámego rozbić się. WojszOr 344.
– [...] a co bolesnieisza i nieznosnieisza, ze non indicta causa, sromotnie karac iako słysze wprzedsięwzięciu ma, nacom nigdy i pomyslieniem niezarabiał [...]. VorLetSkarb 67.
– Jáko bolesna bywa/ gdy okręty liczne Po towáry biorąć sie/ w kraie Ameryczne Iusz Arcipelag miną/ y trudne Insuły Na Aeroceráunia/ w padáią szkopuły. KochProżnLir 358.
– Bolesna y nieznosna człowiekowi/ gdy słuszne do iákich dobr práwo máiąc/ niemylney Krolewskiey obietnicy pewnym będąc/ y iuż iuż práwie máiętność w niechybną possessyą biorąc/ że się tam dlá iednego z marną iáką przekupką o wiązkę siáná zátargowawszy omieszkániá/ gdy do sprawy przywołano zpoźnił/ nie stánął/ wyzuty w káleki y chłopy iść musi. BujnDroga 157-158.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

BOLESNY

BOLESNA