– By nie dla miłości Máryey, y Iesvsa Syná iey, iabym świátá żadną miárą nie budował. BirkOboz3.
– Gdy się przez Dunay przepráwiał/ przywiedziono nu 40. Kozakow/ ktorych ná czarnym morzu było záłápiono: kazał łodź/ ná ktorey most budowano/ obráć iednę/ miásto klatki/ y wszytkie one Kozaki wetkáć/ y smołą oblać/ y zápaliwszy po rzece puścić. BirkOboz40.
– Iednego zástano á on zápala kościoł Diány w Ephezie/ ktory 220 lat wszytká Asia budowáłá. StarPopr118.
~ Nemrod z Konfederatámi swemi/ budował básztę Babel/ iákoby chciał niebá dobydź/ y Bogá z niego strącić. BirkEgz9.
– Złupiliście wniwecz kościoły święte/ ktorem ia budował dla vbogich moich Kápłanow y Zakonnikow. BirkNagr50.
– Secreta Columbarum Aby się wabiely do Golimbinca swiezo budowanego czteri piantky Na Nowiu Xiezycow umiatac golembiec y posypowac po trosze pastwy grochu y Tatarky. GrodzMisc51v.
– Ná mieyscách báłwánow pogáńskich, Kościoły Chrystusowe budowáć będą. KorRoz65.
– Ktory odrzucili buduiący, ten się sstał Kámieniem narożnym. KorRoz85.
– Dopuśćcie ábysmybudowáli z wámi [kościół], álbowiem y nam Bogá potrzebá. KorRoz116.
– Koniecznie budowac bendę na moim placu. OpalKListy355.
– Muszę powiáda to gumno rozwálić y stodoły/ bo się tu nie włoży wszytko zboże/ y będę budował gumno insze wielkie/ y stodoły tákże. StarKazII, 112.
– Wolni y mocni będą [...] młyny Budowac tym wszytkim władac y szafowac iako własną Oyczyzną swą. DekrŻmud45a.
– Obrawszy Mieysce do Budynku/ więc iuż gotuy co prędzey máteryą. Ale rzeczesz/ iaką? Odpowiádam ieżeli podłuk zwyczáiu Polskiego/ drzewo tym naywięcey buduiemy. NaukaBud7.
– Insze do budynku Máterie są iáko/ Tárcic e/ gonty/ dáchowka/ zelázo. Co wszytko wczesnie sposábiáć rádzę/ Częścią że nie tak nie tak się przykrzy/ iákom powiedział/ koszt y pracza [!], gdy nie oras będziesz gotował Máteryą y budował. NaukaBud9-10.
– Te budynki pod dachowkę wszytkie, w cegłę budowane. OpisKról347.
~ Osobnem się był Wałem Weier oszancował Ktory mu Niderlanczyk Apelman budował. PotWoj113.
– Niebyło gdzie koni postawic z taięn zczego budować. PasPam62v.
– Rzecze Woiewoda [...] mostow tu budować niemasz czasu. PasPam112.
– Oto szesciu Tysięcy Lat przed tobą Xięga, Daley ani człek: ani Swiat pamięcią sięga. Otworz, patrz, y uwazay, widzisz tam Nimrody, Do Nieba wysokiego buduiące wschody. PotPer26v.
~ SZPICHLERZ taką budowáć mánierą, áby spodem y ze czterech stron okienkámi mogły mieć zboża swoie od Wiatrow ventilácye. HaurEk12.
– Bo iáko BOG, z Adámiey, w Ráiu Ewę zrościoł? Ták z Páná IEZVSOWEY swoy ná ziemi Kościoł. Niech bezbożni buduią, Mauzole swym sławne, W ktorychby złotem kości: chowáli opráwne. PotPocz124.
– Urbanowi oddaję [...] zaczynek i przy zaczynku kleta, z której sobie stajnie będzie budował. WłośćRoz96.
– Tegoz Roku V Koscioła Rayczanskiego Dzwonice przez Kost samych Parafianow wystawiono budowawszy ią nie iaki Miemiec Iąn Benert. KomonDziej211.
– Przez ten czas kiedy ow klasztorek budowano, Rodzicy się pilno owey Corce Swoiey przypatrowac poczeli. HistŚwież501.
~ Król August dla utrzymania Woysk Saskich w Litwie, podiął się owego Portu [w Połondze] budować. OtwFDzieje27.
~ Romulus, ktory miasto Rzym budował Sabińczykom corki uwiodł, y Brata swego Remum zamordował. IntrHist35.
~ Budy sobie długie buduią [mieszkańcy Brazylii], w nich z cáłą mieszkaiąc Familią. ChmielAteny II676.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
w kwadrat budowany:
»budowany na planie czworokąta«
– Dwor Wittfeldt. Zamku żadnego w tym starostwie nie masz, tylko dwor drewniany w quadrat budowany, w ktorym jest izdeb po dwu stronach 4. OpisKról477.
po prusku budowany:
– Druga [izba] w sieni pobielana, w glinę po prusku budowana, niedobra. InwPuck74.
w strosie budowany:
– Dzis iuzesmy widzieli Wsi przy drodze kilkanascie y w strosie porządnie budowanych. PiasRel24v.
w ścianę budowany:
– Az sie ogien dobrał parkanow, parkany tam w scianę budowane. MarchŚcibHist31.
– To wszystko pominąwszy idziem do gumna, gdzie najprzód widziemy spichlerz z bali w węgieł budowany, o 2 piętrach. InwKal I595.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Aethymon słow nie może być prawdziwy/ ieno z Słowieńsczyzny [...] záczym/ ktokolwiek go szuka w inszych ięzykách/ nie potrzebnem dowcipem ná wietrze buduie/ błędy błędámi wrzkomo obiaśniáiąc. DembWyw14.
– Iesli rzeczesz, ze Sąsiad zposiłkiem przyiedzie Iako bys tesz budował na Marcowem ledzie. PotWoj86.
– Kto muruie/ buduie. Kto z drzewá kleci/ ogień w domu nieci. RysProvVII, 1.
– Odstąpił Nieprzyiaciel od Troscianca y poszedł ku Humaniu, a mytez trzymaiącsię przypowiesci starey, uciekaiącemu Nieprzyiacielowi most buduy y tak z pod Ładyzyna znowu Woysko naswoie poszło Consistencye. DrobTuszInf24.
– Ludzie dla nas budowáli/ á my dla ludzi. RysProvVIII, 7.
– Gdzie Pan Bog kościoł buduie/ tám diabeł káplicę stáwi. RysProvIV, 4.
Przenośnie
Akwilo z srebrnym wylatuje śniegiem, Rzeki porywcze upornie hamuje, Mosty na wodach głębokich buduje.ZimSRoks70
Iedne [kobiety] włosy trafią Drugie wieze buduią na głowie y baszty.OpalKSat30
Roztok już widać! już widać prawdziwy Roztok! Z radości każdy perspektywy - Kto ma - dobywa, a w wesołem czasie Na miasto patrząc, swoje oczy pasie, A choć się z dala ledwo znakiem snuje, Każdy go wielkim przez prospekt buduje.BorzNaw61
Co powaznieysi boki rospiráią W Ławách [w kościele], az Smiechęm czasęm rozmáwiaią Znáć nie o Bogu, bo sámá postáwá Z Sámy ich Cery, y z oczu wydáwá, Ale nie wiedziec co tam zá praktyki Y iakie w głowie buduią fabryki.OblJasGór143v
2.
»konstruować maszyny, urządzenia techniczne i inne przedmioty ogólnego zastosowania«
Rekcja:
co
– Tyránnowie/ kiedy chcą ludzi mordowáć [...] woły ábo konie miedziáne buduią. StarPopr19.
– A w nászey Litwie/ kędy się byłá podziáłá wolność ná ten czás/ kiedy w Rynku Wileńskim przed Fárą/ szubienicę pánowie Dyssydenci budowáli/ áby poddánych swoich z Kościołá wychodzących ná niey wieszáli? BirkEgz16.
– Nowe Okręty ktore Portugália buduie/ są nam suspecti. MerkPol221.
– Sąm wpadę [zam. wpada] wtę Samołowkę co ią na inszych buduie. PasPam108.
– Y tak co na Nieprzyiaciela budowali to Sami nato powpadali. PasPam108.
– Skrzynie ná spust ná ryby sporządzic: przestrzegáć trzebá áby nie były sosnowego áni dębowego drzewá budowáne, dla zarázy ryb. HaurEk43.
– Młynárze, niemáiąc [...] doświádczenia [...] Kieraty srogie buduią, z pálcámi ná policzkách koła: ná ktore, wielkiego trzebá kosztu. SolArch82.
– In Augusto dopiero się ruszył Król do Lwowa, nie zastał nic gotowego w swoiey Armii lubo byli Sasi założyli Magazyn w Haliczu poczęli Piece Piekarskie budować. OtwFDzieje15.
Przenośnie
[Mówi Apollo] O Gdzieżby białe złożyłá swe skronie [Dafnis]/ Gdzie ták ná ręku moich się ukłádłá/ Iákobym mile piástuiąc ná łonie/ z oczu iey sobie budował zwierciádłá.TwarSDaf53
3.
przen.
»tworzyć, zdobywać, zyskiwać, umacniać; prowadzić działaniem do czegoś«
Rekcja:
co, na czym
– Ná rozumie sádzi się. Vide. Ná umieiętności nie na szczęściu buduie. ManTobPhr71-72.
– Iáko gdy Dońcy z tełu/ á Turcy z tę stronę/ Snadnieby mogli Polską rozerwáć Koronę Co Groff z Turnu buduie y iego praktyká/ Iakoby wznieść ná nogi znowu Fryderyká. TwarSLeg42.
– Tákli z wiátru lekkiego buduiesz przyczyny/ Y tę z wiotchey machinę przedziesz páięczyny/ Ktorey potym rozsnowáć nie będziesz miał siły. TwarSLeg98.
– Iuz idź Rycerzu! buduy chwałę sobie, Y niesmiertelną część [!] ku swey ozdobie. OblJasGór38.
– Trudno wymowic iako serce bráli Iakie Nadzieie w sobie budowáli [Szwedzi] Do łupow prędkich do dobrego mięnia, Na wielkie działa pátrząc do burzęnia. OblJasGór77v.
– Miller [...] rozneznáydował Mysli, na Ktorych swe iady budował. OblJasGór170.
– Ieżeliś chciał budować álbo sobie, álbo komu inszemu fortunę ná ruinie nászey, iezeliś chciał ná oppresyi ubogich á niewinnych ludzi swoię álbo czyią assekurowáć szczęśliwość: pomieszam, mowi Bog wyráźnie, twoię rádę, zkonfunduię twoie zamysły, poszárpię twoie przedsięwzięcia. DanOstSwadaV, 4.
– Mężnie naciera [Zamojski], a z krwawego boju Złoty buduje majestat pokoju. BorzNaw115.
– Wielką przyczynę miał Bog wszechmogący; áby ná ten czás gdy świát budował/ naprzod o tym myślił/ áby dostoyność kreátur/ przez grzech pierwszego człowieká vtráconą przez Máryą Pánnę naświętszą napráwił y przywrocił. BirkOboz8.
– Funduię miásto/ etc. v. zákłádam/ buduię. SzyrDict64.
– Poskrom wykrętne Rozumy/ nie day słowem twym wichrowáć/ obłędliwych sekt budować. KancPol90.
– Wprawić go tak bespiecznie, żeby cokolwiek budować zechcemy dla dobra pospolitego, niewzruszenie na nim [kamieniu węgielnym] oprzeć się mogło: iednym słowem: żeby krol naygorszy, niemogł, y niemiał żadney okazyi nam szkodzić. LeszczStGłos4-5.
5.
przen.
»wpływać dodatnio na człowieka lub grupę ludzi, przyczyniać się do czyjegoś doskonalenia«
Rekcja:
kogo co
– On [ksiądz Skarga] rzecze: ná twą duszę oycze Sákráment naświęszy przyimuię/ ktoregom niegodzien. Zbudował tą pokorą swoią brácią swą/ ktorzy przy nim byli: teraz niechay buduie nas wszystkich / ábysmy się vczyli/ iáko do naświętszego przystępować Sákrámentu. BirkSkar27.
– Buduię/ tr. buduię ludzié/ wzlépszam przykłádem dobrem. Exemplo sum alicui [...] Exemplum praebeo alicui [...] Exemplo bono sum alicui [...] Sum exemplum posteris virtutis. Suppeditare exempla virtutis [...] meliorem reddo aliquem in moribus. Kn52.
– Ociec dzieci swoie/ á Gospodarz czeladkę dobrymi y cnotliwymi postępkámi swoiemi buduie y nápráwuie. StarKazII, 499.
~E'DIFIANT [...] BUDUIĄCY przykładny co do dobrego prowadzi náuką y przykładami swemi. DanKolaDykI, 491.
