ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp ( rumiany, rumieny, rumiony), SXVI (rumiany, rumianny, rumienny), Kn (rumiany), T (rumiany), L (rumiany), SWil (rumiany), SW (rumiany, rumianny, rumienny, rumionny), SJP (rumiany)

Nienotowany w słownikach:

Formy gramatyczne

stopień równy

lp	M.	m		rumiany \|\| romiany \|\| rumienny
		ż		rumiana \|\| rumienna \|\| rumiona
		n		rumienne
	D.	m		rumianego \|\| rumiennego
		ż		rumianej \|\| rumiany
		n		rumianego
	B.	m	nżyw	rumiany \|\| rumiony
			żyw	rumianego
		ż		rumianą \|\| rumianną \|\| rumienną \|\| rumioną
		n		rumiane
	N.	m		rumianym \|\| rumionym
		ż		rumianą
	Ms.	m		rumianym
		ż		rumianej \|\| romianej
lm	M.	mos		rumiani
		nmos		rumiane \|\| rumianne \|\| rumienne
	D.			rumianych \|\| rumionych
	B.	nmos		rumiane \|\| rumienne \|\| romiane \|\| rumianne \|\| rumione
	N.			rumiennymi
	Ms.			rumianych

stopień wyższy

lp	M.	n		rumieńsze
	D.	m		rumianiejszego
	B.	m	nżyw	rumianiejszy \|\| rumienniejszy
lm	M.	nmos		rumieńsze

stopień najwyższy

lp	M.	m	narumieniejszy
	D.	ż	narumieniejszej
		n	narumieniejszego
lm	M.	nmos	najrumieńsze

odmiana niezłożona

m albo n

rumiana || rumienna

Znaczenia

»mający barwę czerwoną, czerwonawą lub różową lub odcień takiej barwy«

– Do jasłek odniósł szarłatny wprzód wieniec, co poległ gradem kamiennym młodzieniec, a białą za nim liliją ten, który po krzyżem przyjął Panny opiek wtóry. Po nich rumione w trop też niosąc kwiatki, zawarły poczet betle[j]emskie dziatki. MiasKZbiór 64.
– W początku (niżli kręgi kryształowe ziemię i morze obtoczyły nowe, niż koło świetne Noc przed sobą żenie, a gdy zapadnie, znowu wstają cienie, w których rumiona Cyntyja źwierz pasie, mając na srebrnym okrągły rok pasie) wszystko, niż było, sprawiło to Słowo, bo u żywego Boga to gotowo. MiasKZbiór 65.
– Dzieciątko, ostrym skrwawione krzemieniem, obrzeż Twych serca od grzechów brzemieniem, by prózne starych już więcej nałogów, żyzny z uprawnych niosłyć kłos odłogów. Pokrop je zaraz izopem rumionym, onym co płynął po ciałku zranionym, bo gdy je strumień Twój wykąpie święty, celują i śnieg od głowy do pięty. MiasKZbiór 66.
– Oto nam w twarde Nowy Rok mrozy (oby szczęśliwie) zaczął Syn Boży, z członeczków bielszych kości słoniew[éj] rumiony lejąc zdrój za grzech Jewy. MiasKZbiór 66.
– Do potrzeb lekárskich/ iáko Gálen pisze/ ma bydź vżywána [gorczyca pospolita]/ ziárná co narumienieyszégo, práwie doyźrzáłégo/ nie zeschłégo áni twárdego: ále w tłuczeniu wilgotnégo soku żołtáwégo/ á sámo we śrzodku zielonáwé. SyrZiel 1203.
– Pleurycznym wrzodom ták vczyn: wziąć zpołtory garsci liscia polney Dryakwie/ fig suchych mięsistych/ ze dwánaście/ pokráiánych/ Rozynkow wielkich/ ktore Cybebámi zową: álbo inych mięsistych/ iąderká z nich wyiąwszy/ Lákryciey drobno pokráiáney w cienkie trzasczki/ álbo skrobáney: nasienia Anyżowego po dwu łotu/ Kopru Włoskiego dwá łoty/ Sliwek iedwabnych ták czarnych iáko rumiánych/ Kosaccu ábo Fiołkowego korzeniá Florenckiego po łocie. To wszytko drobno pokráiáć. SyrZiel 1264.
– [Czerwieniec fałszywy jest] Kwiátu po wszystkiéy rozdze z modrá rumiánego/ máło niepodobné kwieciu Wołowégo ięzyká/ iedno rumiensze y rozłożystszé. SyrZiel 1296.
– Korzonki [kosaćca poziemnego] we dwoy nasob ciensze niźli máły pálec/ z wierzchu Lisowáte y rumienne/ we wnątrz białe/ twárde/ smáku ostrego y vstá rozpaláiącego . SyrZiel 15.
– ZA naprzednieyszy y nawybornieyszy Sok Cyráneyski máią/ ktory nie iest zbytnie lisowáty/ álbo rumienny/ przeźroczysty/ á zapách Mirrhy mocny máiąc: gęsty/ czyrwiem nie wytoczony/ áni dziurkowáty/ smáku przyiemnego: Do rospuszczenia snádny/ iáki bywa w Cyrenie/ z sámego korzeniá. SyrZiel 188.
– Bládą cerę nápráwia y rumienną czyni [sadziec]. SyrZiel 282.
– Vpławy rumienne pániom záwściąga/ po sześciu łyżek tego soku z ziela pić dáiąc [sok pięciornika]. SyrZiel 297.
– Także máło co niżey rozdział kłádzie dwoiáki tegóż Kosacu Słowienskiego. Ieden/ ktory zowie Raphanites, to iest/ Rzodkiewką/ álbo fiołkową Lilią/ korzenia białego/ od podobieństwá/ ktore ma z Rzodkwią/ á ten Sámicą możemy nazwáć. Drugi Ryzothomos, ktory ma korzen rumiennieyszy/ zupełny y gęsty/ od czego też ták iest rzeczony: Ten/ iáko Dioscorides świádczy/ iest naprzednieyszy/ y Sámcem w swym rodzaiu. SyrZiel 3.
– Vpłáwy białogłowskie ták białe/ iáko rumienne y ropiste/ bądź wárząc go y piiąc/ bądź prochu iego w trunku vżywáiąc: tákże się też w nim náparzáiąc y kąpiąc/ zástánáwia [nardus]. SyrZiel 31.
– Naprzod ogień lekki y wolny podniecisz: Potym im dáley tym więtszy/ áż przeydzie ogień z powietrzem/ y Alembik wewnątrz pocznie rumienieieć [!]/ toż záś niech skromny y pomierny ogień będzie/ áż wszystek żywiołny przeminie/ á kolbá ná Alembiku iáko krew będzie rumienna/ á wodá/ y powietrze przewysszy/ iáko oley iáki. SyrZiel 334.
– To ziele [Mirrha]/ liściem/ kłączem/ Swiniey weszce/ ták iest podobne/ że iednego od drugiego nie rozeznáć/ tylko korzeniem/ kwiátem/ zapáchem/ y smákiem. Kłącza mocnego miąsszego/ stryfiástego/ czczego/ y gęstokolankowátego/ iáko w Trzcinie/ ábo w Włoskim Koprze/ od korzenia rumienne ku wierzchu żołtawe/ twárde białowełniste/ ábo kosmáte/ wdzięcznie y mocno pachniące. SyrZiel 361.
– Náyduią się iescze okrom tych/ trzy inne rodzáie Bożegodrzewká. Pierwszy ábo trzeci we wszem niemal samcowi wysszey opisánemu podobny/ tylko że się rozkłáda swemi rosczkami rumiennymi po ziemi/ ktore ná pułtorá łokciá niekiedy puscza. SyrZiel 366-367.
– To iest kiedy oczy są iásne/ żadney namnieyszey zasłony ná nich nie będąc/ á przecię nie widzą: wziąć nasienia Kopru Włoskieg[o] w occie pierwey moczoneg[o] dwá łoty/ kwiátuMuszkatoweg[o] pułtorá/ kwiecia P. Máriey Zwonkow/ Swieczek po łocie/ Czarnogłowu/ ábo Łánie[go] czyścu/ Rożey co narumienieyszey/ Celidoniey/ Ruty ogrodney/ po pułtorj ćwierci łotá/ korzenia Włoskiego Kopru pułtory ćwierci/ Hányżu násienia puł łotá/ drzewá Orlego/ ábo Ráyskiego pułtory ćwierci/ korzenia Kozłkowego ćwierć łotu. SyrZiel 382.
– Tákże gdy w zá spłynieniem krwie w pęchyrz/ mocz nie może odchodzić/ nasienie tego Kopru iest rátunkiem/ wziąwszy go łot/ Pietrusczánego nasienia/ polney Márchwie/ Ptászego gniázdá nasienia/ Piołynu/ Styraku rumiennego/ nasienia Malonowego obłupionego/ listeczkow co namłodszych z serduszek Rzotkwie suchych/ káżdego po puł łociu [...]. SyrZiel 385.
– Kwiátu rumiennego/ podobnego Záwilcowemu ktory Anemone zowią [jest świnia rzepa]. SyrZiel 568.
– Wielki Krwawnik/ ma liście podobne máłemu/ tylko więtsze/ y szersze/ Wrotyczowemu podobne. Rozgę tákże więtszą y kosmátszą/ w wierzchu okołki więtsze/ y rozłożystsze. Kwiátu drobnego/ z białá rumiánego. SyrZiel 601.
– Są iesczeine Lilie Polne o kto rych poślednieyszy Ziołopisowie czynią wzmiankę/ iáko Dodoncus y Lobel z Pená/ ále od tych pierwszych w niektorych częściách swych rozne/ iáko w liściu długim wąskim/ y korzeniem nie głowczásto czosnkowátym/ iáko v pierwszych/ ále drobnym/ cienkim/ długim/ wąskim/ rospierzchłym. kwiátem pierwszym y fárbą podobne/ tylko rumiánieyszego/ ábo żołtogorącego. SyrZiel 751-752.
– Z tych [kwiatów konwalii] potym bywáią iágody/ naprzod zielone/ á kiedy doźrzeią bywáią iáko narumienieyszy koral rumienne/ w tych nasienie/ ábo pecki miedzy mięsiwością ich záwieráią się. SyrZiel 752.
– LAnká/ ktorą drudzy Łánuszką/ ini Konwálią miánuią/ dwoiá się znáyduie/ Biała/ y Rumiána ábo Czerwona. SyrZiel 752.
– W Ogrodách nászych te fiiołki ábo Stopki troiákie widamy/ okrom bronatnych Márcowych/ ktore do opisánia tych nie należą. Są iedne białe/ drugie bronatne/ trzecie żołte: są y czwarte z bronatná rumiáne. SyrZiel 754.
– Iest Slaz wysoki wodny/ korzeniem y liściem pierwsze mu potdobny/ ná dwá łokciá wyrástáiący/ tylko dłuższego liścia okrągleyszego ná máłych stopkách. Kwiátu z modrárumiánego/ opiąci listeczkách wąskich y sczupło záostrzonych/ podługowátych: z tych oble/ podługowáte strączki z nasieniem okrągłym iá ko Proso wyrastáiąc. SyrZiel 820.
– Vrzet ábo Siniło płonny ma list więtszy do Łoczygowe[g]o podobnj/ pręt cieńszy y krzewistszy/ gáłęzisty y ryszáwszy/ ábo rumiánieyszj. SyrZiel 900.
– W czerwoney biegunce/ wziąć ze dwá łoty ziárná Pszenicznego/ rumiánego/ y przy práżonego. Tákże ięczmieniá/ y grochu dobrze przypráżonych/ po łocie. To wszystko co namieley vtłuc/ y przez gęste sitko przesiać. SyrZiel 929.
– Ten [Bóg] każe/ áby od ciebie wiedzieli [chrześcijanie w obozie] Iákoście mężnie z Pogány czynili: Iákoście Páná pobożnego mieli/ Iáko dzielnego/ iákoście go zbyli. Aby drudzy być ochotnieyszy chcieli/ Y chętniey zbroie krzyżámi znáczyli. A wielkie sercá tem ogniem zágrzane/ Mnożyły wiárę/ y krzyże rumiáne. TasKochGoff 207.
– Częstszy byli Názirejczycy jego nád śnieg. jáśniejszy nád mleko/ rumieńsze ciáłá ich niżeli drogie kámienie/ jákoby z Száfiru wyciesáni byli [...]. BG Lm IV, 7-8.
– Rumiány/ Rubens nupta [...] Sanguinolentus [...] Rubore suffusus [...] Porphyriacae genae [...] Rubeus color [...] Roseus color [...] Purpureus color [...] Burrus [...] Rumięnione. Kn 958.
– TEstylli moiá iáko iest nadobna/ Ktory śmiertelney ięzyk ią wychwali/ Leźbieyska Sáffo ledwie iey podobna/ gdy wstyd y miłość rázem ią rospali/ Oczy nád kruki/ płeć nád śnieg ozdobna/ Vstá kánárskich rumieńsze korali/ pierś w Alábastrze/ stąd Cysterná żywa/ Serdecznych pociech przez moc się dobywa. TwarSDaf 14.
– Widzi [Febus u Dafne]/ á nie dosyć iest widzieć/ y rumiáne Vstá/ chwali ręce y pálce vkazáne/ Y rámioná/ y łokcie dáley zákasáne/ Niźli do połowice/ á iesli widziáne Ktore członki nie mogły w ten czás bydź od niego/ Ieszce ie sobie zá coś rozumie lepszego. OvOtwWPrzem 29.
– Spoyrzęli ná iágody niegdyś rumianne/ álić nátych miast o iák cięszki! iak bolesny! iak strászny oczom moim blask się okázuie. WojszOr 248.
– Tu się przebiiaią rumianne słońca/ tu iásnoświetne pałáią księżyce. WojszOr 321.
– Ciekáwy rozum Ludzki [...] tám zábiega; gdzieby [...] záćmione lice rumiánym pozorem zárumienił. WojszOr 48.
– Czemuż nád wászym cnym Biskupem stoiąc lice rumiáne zácimiácie? WojszOr 59.
– Origo stem: Polesnik [...] znakiem bydz rozumie[m]y iabłko rumiane y pole w ktorym rece sąm same wszystkie krwawe [...]. HerbOr 606-607.
– Wolę ia iużto prożno przestáć, ná swym rumiánym śledziu, y ná bułce obroczney chlebá, nie włocząc się wták dáleką kráinę dla extráordynáriynego bánkietu. AndPiekBoh 37.
– Ledwiem co záczął siedzenie, niewcásowe [!] Delfinowátą iázdą odwilżáć ná wodnisto błękitnym krześle, áliści Pálemon vkłoniwszy się trzykroć, postáwi przedemną polewkę, dla zágrzania żołądká z pereł Orientálskich, y rumiánego koloru w pułmisku pałáiącego kárbunkułu. AndPiekBoh 49.
– Już na pół zbladły rumiane zorze, Przyjaciel wyszedł mój na podworze; Postój, me kochanie, skoro słońce wstanie Odjedziesz, kędy będzie twe zdanie. ZimSRoks 106.
– Toż Krotoszyński - przy romianej cerze Będąc - ochotnie łuk w swe ręce bierze I z swej jakoby chlubiąc się Fortuny Wzywa natenczas ku pomocy onej [...]. BorzNaw 159-160.
– Jakoż gdy na pstrej murawie usiadła [Kasieńka] I kwiatków krwawych za uszy nakładła, Zgasł przy rumianej szkarłat ich jagodzie, Polna zniknęła przy ludzkiej urodzie [...]. MorszAUtwKuk 181.
– A tym czasemparuią naszy Turkow smiele W boku maiąc Hetmana, ochotnika wczele Karbuią miękkie grzbiety, a zkazdey się rany Nasuchą ziemię toczy struga krwie rumiany. PotWoj 162.
– Ona znienaczka, na niespodziewánych Gości zpoyzrzawszy, w iagodach rumianych, Rąbkiem zakrywa przyrodzone kwiáty, Y płec zasłania, y stroy kraięm száty Głowę matonęm zaras przyodziáła, Y do Kownaty, co prędzey Vść Chciáła. OblJasGór 117.
– Dzień był, lecz iescze romiáne iágody Z Oceanowey Słonce idąc wody, Ná twarzy miało kiedy z murow wyszli Posłowie, y gdy do Millera przysli, Ktoręmu pokłon oddawszy zwyczáyny Tęn otworzyli, Vmysł iednostáyny. OblJasGór 52v.
– Nátęn czás tedy od Oycá włásnego Poiął był z sobą Ludgierdá młodego, Ktoręmu iescze dopiero mech z brody Y Kwiát romiány pnął się na iágody, Prawie młodzienczyk w sámey Kwitnął dobie Y nád czternáście nie liczył lat sobie. OblJasGór 58.
– Westchnęła zátym y dáley przestała Mowić, á słowa ktore zawierała Z płaczęm z mieszáwszy, westchnieniem przecięła, Y tak się srogá miłość w niey zaięła, Ze iey asz ná twárz wyszedł zewnątrzności Płomięń romiány gorącey miłosci. OblJasGór 62v.
– Będzie czásem słoiek piękrzydłá, álbo mástyxu, z-bládego rumiány, z-márszczonego wysmukłym uczyni, krotko mowiąc chceszli, przedádząc kłamstwo urody. MłodzKaz I, 140.
– Obsypowánie chlebem tártym potraw, żadnego smaku nię [!] czyni, ále potráwę oczerniáłą. Dla tego obsypuią chlebem, żeby byłá vdátnieysza, bo oczy záchęcáią ápetyk, ma tedy bydź chleb rumiány, suchy, ieżeli chcesz obsypowáć, lepiey iednák vczynisz, kiedy potráfisz, że sámá przez się potráwá będzie piękna, nie brudna, smáczna, ktorey chlebem nie potrzebá obsypować. CzerComp 11.
– [...] ktore z nich [płócien] maią bydz nayrumieńsze, zaczym w pośrzodek rozy nalezące, te zanurz w tey farbie [...]. SekrWyj 104.
– Między temi Pánnámi piękna dziewká byłá Ktora s[w]oią głádkością wszytkich przenosiłá. Włos miáłá od nátury w cyrki vtráfiony, Ktory był po Krolewsku pięknie ozdobiony, Wzrok wdzięczny, twarz rumiánną, vstá koralowe Pełne pereł, pieszczoną przy skłonności mowe, Y insze wdzięki miłe, práwie vrodziwa Nimpha głádkością ábo Syrená prawdziwa: Tá byłá Krolewskiego rodzáiu poymáną Od zwyciezcow, y Krolu zá praezent oddáną. DamKuligKról 226.
– Backe ist roth/ Policzek czerwony, (rumiány.). ErnHand 89.
– Czemu niektorzy biali, cielisty, leniwi, wiele máią cholery? Czárni są ktorym pánuie Meláncholia, biali ktorym flegma, żołtawi ktorym cholerá, rumiani ktorym krew, iednak naydą się często przeciwić tym znákiem obyczáie, bo czárny będzie wesoły, żołty leniwy &c. bo mogą się dwie rzeczy zeyść, że będzie pánował Element ktory náleży cholerze, á dla potraw, lat, zábaw, &c. będzie názbyt flegmy y ták o innych. TylkRoz 94-95.
– Widzisz w Herbie Szlácheckim, rumiánego Lisa Ktory áni się chártá, áni się kondysa, Ani boi Brytaná, nie myszy? nie szczurki? Dzikie łowi Tátáry y w záwoiách Turki. PotPocz 104.
– W Padwie zaś saméj, kaplica dopiero budowana na św. Antoniego, relikwie bardzo piękne; relikwie jego są te: język calusieńki i rumiany, spodnia szczęka z zębami; są zaś insze relikwie. ZawiszaPam 84.
– [...] ma tá wodá bárwę piękną rumianą, może trochę przysłodzić cukrem ktoby chciał. VadeMed 165.
– Znaki krwistego być sądzą te: kto státury rosleyszey; dość ciáła maiący; twarzy okrągłáwey, rumianey. BystrzInfAstrol V/XVII.
– ROUGEASTRE [...] Subruber [...] Subrubicundus. CZERWIENIAWY czerwieniący się rumiany. DanKolaDyk II, 461.
– Okna z krysztáłow, co ie w skáłach kopią, Drzwi Hebanowe, iák zwierciadła czystę [!], Záwiasy, klámki, ledwie się nieztopią Od słońca, bo w nich złoto iest ognistę [!], Dáchy pokryły rumiane krwáwniki, Posadzki wszędzie z drogiey mozaiki. DrużZbiór 253.
– Oczu iey [księżny] iasność, przyrownać się godzi Do Gwiazd, gdy Niebo wroży nam pogodę, Albo Iutrzenka, co przed Słońcem chodzi, W ślicznej purpurze pokaże urodę, Lilia mleczna, gdy z rumianą zorzą Zmieszáne, wielu kochánkow pomorzą. DrużZbiór 269.
– Sniegi przy twárzy, brudne się wydaią, Lilie kryią co prędzey swe liście, Szybko z białością z pola uciekaią, By ich tey Páni niewstydziło przyiście, Zorza glanc trácąc w rumianym kolorze, Widząc pięknieyszą, sama wpáda w morze. DrużZbiór 453.
– Rumiany, Roth im gesichte. BierSłowa 205.
– Rumiany. 1) roth, leibfärbig. 2) roth vom Himmel. 3) braun-röthlich, barun angemacht als eine Speise. 1) vermeil, rouge. 2) doré, rouge, rougeâtre, qui tire sur le rouge, en parlant du ciel. 3) bruni, doré. § 1) rumiana twarz. 2) dzień rumiany. 3) rumiana potrawa. T III 1940-1941.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

wstyd rumiany (sz. zm.):

– Z trzaskiem na Pana wrzucą znak śmierci okrutnej, przybywa rumianego wstydu twarzy smutnej. RożAPam 33.
– Poczni rumionym, Synaczku jej młody, malować wstydem okrągłe jagody, a Onać wzajem łzy święte utóli i kryształowéj do piersi przytóli. MiasKZbiór 62.
– Zwłaszcza kiedy noc dłuższa na niebieskiej szali Dzień przeważy, a ogień słoneczny świat pali, Natychmiast Bachusowi policzki nabrzmieją, A jagody się wstydem rumianym obleją. ZimBSiel 144.

Związki frazeologiczne

rumiany jak rubin:

– Ezechielu, á widziałżeś ty kiedy Cherubiná? Nie widziałeś go oczymá temi powierzchownemi, oczymá ciálá, bo Cherubin Duchem iest, nie iest áni biały iáko śnieg, áni czarny iák sádze, áni rumiány iák rubin. MłodzKaz I, 53.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Dłużnik pożyczáiąc rumiány; oddáć máiąc/ blády. KnAd 161.

– Dłużnik pożyczáiąc rumiány; oddáć máiąc/ blády [...] Raz rumiány á stokroć blády. KnAd 161 [153].

Przenośnie

Darujcie krzywdę Matce, dzieci, swoję, a już rumioną złóżcie z grzechów zbroję, a jezli mężnych boków nie dolega, niech przed bachmatem wprzód Niestru dobiega.MiasKZbiór 183
A idąc [m]imo dziecinki one, co piersi mają krwią umoczone (jako miecz Pana szukał Herodów, a On rumionych zczedł był do brodów], wzięły go w poczet własny zarazem, chocia nie ostrym upadł żelazem, ale im równe zeszły się lata i niewinności jako śnieg szata.MiasKZbiór 310

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1613

Znaczenia

»o kolorze z odcieniem czerwonym, czerwonawym lub różowym«

– W wierzchu tych [rózg] główki okrągłe/ dziurek pełne/ iáko w wosczynách/ w ktorych kwiateczki zrumienná białe tkwią. SyrZiel 128.
– [U ziela sit] W wiérzchu rózg kwiatki bárzo ozdobne w okołku z rumiáná białe/ niekiedy brunatniáłe. SyrZiel 1347.
– Drugie [ziele gwiazdeczki]/ Sámicá/ piérwszemu podobne/ tylko że rózgi y liścia ostrokosmátszego/ á dłuzszego/ niemal iáko Psie ięzyczki. Kwiátu z rumiánáżółtego/ y iákoby migocącego. SyrZiel 1444.
– Ná wiérzchu rózg [paprotnika] kłosie z rumiáná modre/ pachniące. SyrZiel 1456.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: RUMIENIUCHNY, RUMIENIUŚKI.

RUMIANY

Z RUMIENNA, Z RUMIANA