– Oba grożą, Baby trwożą, Lecz żadna mać Reformować Błędu nie da: Owo bieda! GrochWiersze337.
– Lecz to najżałośniejsza człowiekowi bida, Gdy nie tylko wesz gryzie, ale też i gnida. VerdBłażSet25.
– Bo ja nalepiey wiem myśli/ ktore myślę o was/ mowi Pan: myśli o pokoju/ á nie o utrapieniu: ábym uczynił koniec pożądány biedam wászym. BGJr29, 11.
– Toż [choroba] ieżeliby y tobie się iáko człowiekowi dla przestępkow biádam podległemu przydało/ ktore nam to spráwiły/ że nie tylko niemocy/ ále y namnieyszych źwierząt lękáć się musimy [...] przywoływay swieszczennikow [...]. KalCuda168.
– Ze ták szczerze piszę, nierácz się obrazáć, bo mię iuż do tego biedá przymusza, że Wm.M.M. Pan niechcesz się ze mną widzieć, á mogłoby to bydź bárzo dobrze, iáko z Cápellanem swoim widzieć się raz y drugi, y rozmowić [...]. LubJMan71.
– Choc w Nay większey bidzie było rzatko ieść a gęsto się bić. PasPam122.
– [...] poszedłęm do Regimentarza a opowiedziawszy za iego pytaniem wczoraiszą biedę y dwa Strachy to iest od Szwedow y od wody. Rzecze Woiewoda. iuz to prawda że to terminy były niedobre ale tez Panie Bracie masz Waszec nad Całe Woysko bo W. Woiuiesz po Morzu, a Woysko na lądzie. PasPam67.
– Nigdyśmy jeszcze w takiej nie byli biedzie i w tak kraju błotnym, że na piądź suchego nie znalazłby kraju. SobJListy62.
– Poszła z ojczyzny i ciężkie tułactwo Za najprzedniejsze obrawszy bogactwo, Po rozbojniczych skałach i Beskidach W niewytrzymanych tułając się biedach. [MorszWiersze - do spr.] MorszZWierszeWir I427.
– Na tym padole [...] Wszytkich nas zgoła jednaż bieda łechce. LubSTobPol85.
– Jeszcze biada znośniejsza, żal mi serce piecze, Wstyd ludzi; dobrzy głupstwo ganią, zły urąga [...]. PotFraszBrück I560.
– [Chrystus] sam ná się tey niewoli (wyiąwszy grzech) skutki/ nie wczásy/ biedy y nieszczęścia/ stawszy się nam w náturze rownym przyiął [...]. BujnDroga361.
– [Pierwsi rodzice] sami z raiu nászyie wypchnieni w rozmaite troski y długie biedy wpadli [...]. BujnDroga37.
– Lecz ktoryż Arythmetyk świádomy ráchuby Może zliczyć złe świátá pełne bied, y zguby? DamKuligKról12.
– Bo mu [królewiczowi] dobrą przerywał mysl dyskurs słyszány Od Mágistrá o nędzy, y biádach wydány. DamKuligKról28.
– Dwoch się ná Krolewicá wzrok mężow nágodzi, Ieden sprosnym ná twarzy trądem záráżony, A drugi był ślepotą ciemną skáleczony [...] Odpowiedzą [słudzy], że te są ná człowieká biedy, Często przypadáiące z humorow złych, ktore z máteryey skażoney czyniom ludziom chore Ciáłá. DamKuligKról29.
– Záczym [kiedy człowiek po przyjęciu chrztu wraca do starych grzechów] bywáią poślednie Gorsze biády człowieká, á niż były przednie. DamKuligKról75.
– [...] przez wiele trudow y biad nam do Niebá Gdzie iest Krolestwo wieczne wędrować potrzebá [...]. DamKuligKról85.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
na czyjąś biadę robić coś || na czyjąś biedę robić coś:
– Swięci Theodor y Bázili Męczennicy/ pozábiiáni od Xiążęciá Kiiowskiego Mścisłáwá. Z tych Theodorowi [...] Niemiec ukręcił ná swą biádę nogę [...]. KalCuda16.
– Gdy ná mą biedę depcą Oycowskie popioły, Y miłość między dwiema trwa nieprzyiacioły. CorMorszACyd184.
zażywać biedy:
– Ale gdziem nie był trudno otym pisać bo ia przez wszystkie woyny tego trzepaczki trzymałęm sie Czarneckiego y znim zazywał czasem okrutney biedy czasem tez y roskoszy. PasPam52.
biedę cierpieć:
– [...] szlachta gadała, że od Kozakow wielką biedę cierpieć miała. HistBun17.
zażyć biedy:
– [Hetmani z wojskiem] idąc przez kray ogołocony przez Mosty pozrzucane wody po zarazane Młyny po palone wielkie aprawie niewypowiedzianey zazyli biedy. HistBun21.
użyć biady || użyć biedy:
– [Syn marnotrawny] przystał do iednego służyć Gospodarza stron onych, kędy cięszkiey vżyć Musiał biády: bowiem go páść gnał wieprze w pole. DamKuligKról80.
– Wprzod użyć biedy y złego, wprzod znaczney doznać trzeba przykrości, żeby można z czasem swobodnym cieszyć się szczęściem. WiśARoz39.
biedę komuś czynić:
– Gorzey gdy ná zły żołądek trafią [jajka]/ w ktorym się łácno zepsuią/ a zepsowawszy się biedę choremu czynią/ więc ná zápalenie skarżą. PetrSInstB3.
przyczynić komuś biedy:
– A tym czasem dowiedziałem się iako Rossyiskie Woyska chcą extrema tentare oraz maiąc dowody, że na sukkurs Cesarzowi Iegomości dwadzieścia y cztery Regimenty Rossyiskie przeidzie przez Polskę i mogą mimo iazdem przyczynić Nam biedy. DanOstSwada205.
narobić biedy:
– [...] ymogł by tu był Wiszniowiecki strasznie ukrzywdzony znaczney narobić biedy, gdyby go miłość Oyczyzny niezwyciężyła. HistBun7.
do biedy przyjść:
– [...] pewnie by był do takiey ze biedy Karol [de Rochefort] przyszedł iako był w niewoli gdyby go był z opieki swoiey wypuscił Ow Zakonnik, ktory go chował i opatrywał [...]. HistŚwież121.
z biedy wyniść:
– Kto się tedy w zbytkách pohámowáć chce/ á z tey biedy [choroby] wyniść/ poki w niey głębiey nie vwiąźnie [...] może tą wodą [z Drużbaku] zábieżeć/ kąpiąc się w niey. PetrJWod16.
z biedy się wydobyć:
– [Król Ludwik XIV] uwolnił go [Karola de Rochefort] od wszytkiego Czego by był nie miał gdy by mu było poiedynku dowiedziono [...] tak się tędyz kiędyz z tey biedy wydobył Karol Le Conte de Rochefort. HistŚwież121.
wykręcić się z biedy:
– Przyznam ci się ze mi się iuz uprzykrzyło zyc w ustawicznym niebespieczeństwie y strachu a trudno mi inaczey wynisc azbym głowę ktorego Towarzysza wyniosł, Umysliłem tamtego błazna co z daleka stoi zabic y nim się wykręcic z takiey biedy. HistŚwież206.
pomóc biedę:
– Aleć pomogą biedę z berdyszami knapi, Jeśli kto pana za łeb w kościele ułapi. PotMorKuk III247.
– Na ofiarę trzeba iść w święta i w niedziele, Prócz tego dziad z celbratem brząka po kościele; Dziesięcina swym trybem; petycyja klesza, Że dzwoni, kiedy chmura nade wsią się wiesza, Choć to pomoże biedę, bo i same dzwony, Nie tylko zboża, tłuką grady i pioruny. PotMorKuk III86.
warować kogoś biedy:
– Swięte wyroki y obrzędy/ Te nas wáruią wszelki biedy. JurkPieśA2.
od biedy kogoś obronić:
– [...] czysta białogłowa mezowi to wszytko swemu powiedziała, y wszytkie iego [Dioskorusa] napasci wydawszy, prosiła aby ią iako mąz od tey biedy obronił. HistŚwież22.
wybawić kogoś z biedy:
– [Urzędnicy Magistratu] owego Szlachcica zabrawszy do Sądu tego Administratora Ceł przyprowadzili. Dowiedział się o tym P. Tavan y ze ten Szlachcic był przyiacielem iego chciał go wybawic z tey biedy [...]. HistŚwież224.
Związki frazeologiczne
klecić starą bidę:
– [Przez pana Sapiehę] byliśmy przyjęci, jako od kawalera dystyngwowanych, jakem się w nim rozpatrzył, przymiotów i umięjącego żyć na świecie, jako non neo natus dominus, ale równy starożytnością naszej familii pan, z którym mile starą klecić bidę, jak największych z nowym sitkiem używać konsulacji. RadziwHDiar153.
dla biedy:
»z konieczności«
– [...] tenze Stanisław Chebda z dobrey woli swoiey Sebastyianowi Męzykowi swagrowi swoiemu tę część, którą kupił u Tomasza brata Sebastyianowego młodszego, tenze Stanisław Chebda temus Sebastyianowi Męzykowi a swagrowi swoiemu spuscza dobrowolnie, nie s przymusu zadnego, ani nie dla biedy zadny [...]. KsPtaszUl562.
z biedy:
»z konieczności«
– Tu tedy stanąłem [pod miasteczkiem Pomorzany], dnia jutrzejszego pewnych się u siebie spodziewając gości [wojsk nieprzyjaciela]; ale wolę już z biedy, niżeli żeby pode Lwów, jako umyślili, swoją kontynuowali drogę. SobJListy220.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
(wariant I): – Co zá niészczęście! co zá niéwola! I to biedá/ niéwola/ niészczęścié! Iéśli to nié niéwola! [...] Quale infortunium! ô calamitatem! En si non magna ea miseria est? Quae est haec miseria? Rem importunam! rem miserandam! Papae infortunium! [...]. Kn89.
(wariant II): – i to bieda.auch das ist eine Noth, ein Kreutz. c'est aussi un malheur. T III42.
Przenośnie
[Stary człowiek] jako mruk w nałogach i biedzie leży mówiąc: tak ci to u nas z dawna dawności, a po staremu dobrze bywało, kto by się tam tymi wynalazkami nowymi zaprzątał! To źle mówiąc, źle wygląda i bieda od niego śmierdzi.GarczAnatFil625-626
– Biádá przeto będzie w on dzień sądny tym głuchym y niemym/ ktorzy teraz niechcą słucháć mándatow Páńskich [...]. StarKaz280.
– [...] tobie záś sámemu będzie biádá/ gdy [...] nie będziesz miał nikogo coby cię rátował [...]. StarKaz319.
– Albowiem człowiekowi źle bez Pomocniká Biáda sámemu; nie mász większego nędzniká Ná świecie. w spolnym bowiem być ztowárzyszeniu Lub w szczęściu lub w nieszczęściu iest ku pocieszeniu. HaurEk94.
– Dziękuymysz P. Bogu nászemu, że u nas elekcyia, Krolámi mężow czyni, nie dzieci. [...] kiedy biádá Krolestwu? gdy nie mász w Pánu stárości! MłodzKazII, 89.
– [...] biada to, gdy zły nie pozwala Na dobre i tym słówkiem [veto] ojczyznę rozwala. Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu. PotPisII, 79.
– Biada samemu, bo gdy pośliźnie się, Nikt go nie wesprze i nikt nie podniesie [...]. LubSEklPol35.
– [Judasz] wybieży, porzuciwszy srebrniki w kościele, i stanąwszy pod drzewem za łeb się uchwyci: „Rwijcie, przeklęte jędze, wieku mego nici; rostąpcie się przepaści, a mnie w swoje lochy pożrzycie; biada, biada na mój rozum płochy. Zdradziłem Pana swego, krew niewinna woła Mistrza mojego na mię! RożAPam35.
– Ociec záś nárzekáiąc mowił: Biadá mnie/ co się stáło corce moiey? [...] Jam ciebie chciał niebieskiemu oblubieńcowi poślubić/ y rozumiáłem bydź przez cię zbáwiony/ á tyś szaloną miłością się rozżarzyłá. SpInZąbMłot25.
– Biádá nam/ ktorych od Bogá ládá wietrzyk odpłoszy: á iesli nie odpłoszy/ przychodzi on zdraycá/ y przez chytrość swoię łatwie nam włosy te zdejmie. BirkNiedz21.
– Biádá káżdemu ktory posłuszeństwem nie broni się iáko tarczą; pewnie ten korony nie osięgnie w niebie [...]. BirkNiedz85.
– Ach/ biádá ná ten dzień. Bo bliski jest dzień Pański: á przychodzi jáko spustoszenie od Wszechmocnego. BGJl1, 15.
– Biádá tym ktorzy názywáją złe dobrym/ á dobre złym: ktorzy pokładáją ciemność zá świátłość/ á świátłość zá ciemność: ktorzy pokładáją gorzkość zá słodkość/ á słodkość zá gorzkość. BGIz5, 20.
– Y widziałem/ y słyszałem jednego Anjołá lecącego przez pośrzodek niebá/ mowiącego głosem wielkim; Biádá, biádá, biádá mieszkájącym ná ziemi! BGAp8, 13.
– Niechszé przeyrzy iesli mądry Cawalgier Polski iesli to uwaznie i mądrze czyni, przywłaszczać i zwać plugawe czystym, złe dobrym, ciemność światłością, a przewrotność sprawiedliwością (bięda tym pismo Swietę mowi). TrepNekLib6.
– Biádász mnie przeklętey Benedykcie/ czemum się kiedy ná świát národziłá/ biádá mnie/ biádá nędznicy y corce przeklęctwá/ biádá rodzicom/ ktorzy mnie zrodzili á nieuczyli; biádá y tym ktorzy mnie zwodzili/ gdzie teraz ia nieszczęsna się obrocę/ gdzie poydę. OkolNiebo85.
– Biádá tym/ Ktorzy ráno wstawájąc chodzą zá pijáństwem/ y ná nim do wieczorá trwáją. GdacKon12.
Związki niejednoznaczne względem znaczeń
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
(wariant I): ~ Mowi Duch S. VAE TIBI TERRA CUIUS REX PUER EST. Biádá iest zięmi, ktorey Krol dziecię iest.MłodzKazII, 88.
(wariant II): ~Biada tej ziemi, biada tej koronie, Gdzie dziecie królem osiada na tronie.LubSEklPol52.
~Gdzie Pan hárdy/ á chleb twárdy/ ktemu piwnicá ná kołku/ biádá tám chudemu páchołku.RysProv26.
(wariant I): ~Biádá temu domowi/ gdzie krowa dobádá wołowi.RysProv15.
(wariant II): ~Biádá temu domowi/ gdzie krowa dobodzié wołowi.KnAd710.
(wariant I): ~Biádá tey Kokoszy/ ná ktorey Iástrząbá łowią.RysProv13.
(wariant II): ~Biádá tey kokoszy/ ná ktorey iástrzębá zápráwuią.KnAd23.
(wariant III): ~Biadabiada Kokoszy na ktorey Iastrzeba Wprawuią prosze niech tą nie bede Kokoszą Coby sie Pąn Deputat na mnie miał wycwiczyc [...]. OpalKSat60.
~ [...] gdy się zajmie u sąsiada, Jeśli drugi nie gasi, i drugiemu biada.VerdBłażSet56.
– Już trzoszczoki stróż Cerber i Lucyper śmiały, śmierć i Jędze, co tamtej twirdze pilnowały, pętami ognistemi mocno okowane, aż do ostatniej ściany piekielnej zagnane; tam z Furyjami modre ognie wydymają: „Biada! – wrzeszczą. – Biada nam, biada!” – narzekają. RożAPam102.
– Y będą go płákáć/ y nárzekáć nád nim będą krolowie ziemie/ ktorzy z nim wszeteczeństwo płodzili/ y rozkoszowáli/ gdy ujrzą dym zápalenia jego/ Z dáleká stojąc dla bojáźni męki jego y mowiąc; Biádá/ biádá/ miásto ono wielkie Bábilon/ miásto ono mocne; iż w jednę godzinę przyszedł sąd twoj! BGAp18, 9-10.
– Biádá/ bo wielki jest ten dzień/ ták/ że mu nie było podobnego; ale jakiżkolwiek jest czás vtrapienia Jákobowego/ przecię z niego wybáwiony będzie. BGJr30, 7.
– Przetoż ták mowi Pánujący Pan/ Bog Zastępów; Po wszystkich ulicách będzie nárzekánie/ á po wszystkich stronách zákrzykną; Biádá! Biádá! y záwołáją orácza do płáczu i do kwilenia z tymi/ ktorzy nárzekáć umieją. BGAm5, 16.
– Ten [diabeł] wyiąc płácze, ten iáko lew ryczy: Biádá! nic Panu nie niosę w zdobyczy. DrużZbiór183.
