– Do jedzenia nawet nie musi [wstawać], bo gospodarz z lejkiem do niego przychodzi i kontuzę leje mu w gębę z kapłuna i z cielęciny, potem kasze drobną rzadziuchną i gramatkę aż go nasycą. NowSakBad342.
– Wtym skrzynkę podac, kazePaniey stary. Gdzie Xifilowe ieszcze niedoiadki, Chowała: agdy naŁoszku usiędzie, sama swą ręką urobi gramatki [...]. PotSyl48.
– Gramatka, farmuszka. Brey. bouillie, brouët. T III415.
– Uwarz grámatkę z piwá, z chlebá, przyley octu trochę [...]. CompMed43-44.
– Tegoż nasienia z polewkámi, z grámátkámi vżywáiąc, toż czyni. Tákże sok z tego Kopru z miodem piiąc. SyrZiel384.
– Przeciwko wszelákim niedostátkom głowy z zimnych wilgotności pochodzących/ iest vżyteczny [kmin]/ grámatki y ine polewki z nim cz[y]niąc/ á nád nimi głowę nápárzáiąc y iedząc. SyrZiel427 [417].
– Pádáiącey chorobie y inym niedostátkom głownym z zimney przyczyny/ y z wietrzności zimnych/ iest vżyteczny koriander]/ do vżywánia/ ták z grámatkámi/ z polewkámi/ z mięsem/ y z inymi potráwámi. SyrZiel451.
– Toż czynić może z winem á z cukrem/ ábo w piwie wárzyć másłá/ á soli przydáwszy/ á kto chce mieć smáczniey/ polnego Kminu trochę/ będzie grámatká/ ábo biermuszká smáczna/ y vżyteczna potráwá/ ták zdrowym iákoy chorym. SyrZiel922.
– Biegunki wszelákie záwściąga rzány chleb z mąki szrotowáney/ záczynioney wodą/ w ktoreyby suche Pigwy pokráiáne w kęsy/ y korzenie Kurzego ziela było wárzone/ dáiąc go do obiádu y wieczerzy. Też z niego grámatki/ y pánaty czyniąc. SyrZiel922.
– Máłe dzieci z ráná ná śniadánie grámátyki dáiąc/ sporo rosnące czyni/ bo im stráwność posilną y prędką dáie/ z ośrzodki chlebá białego/ ábo rzáne[g]o z piwá á z másłá. SyrZiel948.
– NIe tylko do picia przychodzi piwo/ ále y do inákszego vżywánia/ iáko do biermuszek ábo grámátek z chlebem/ á z másłem/ ábo z oliwą/ z cukrem/ bądź z miodem czynionych/ ktore ták chorym/ iáko zdrowym/ są przynależącym y zdrowym pokarmem. SyrZiel948.
– IAko z inych zboz z ktorych chleb bywa/ ták y z tego potráwy bywáią czynione/ to iest/ grámatki/ kásze/ ábo pánáty/ w wodzie/ ábo w winie/ w kápłuniey polewce/ y z inych miąs w polewkách/ też w piwie z cukrem/ ábo w miodku/ według káżdego vpodobánia/ y dostátku/ ktore ták chorym/ iáko y zdrowym służą. SyrZiel955.
Przenośnie
Dwa pasztety francuskie: w jednym będzie dana Gramatyka brzozowym sokiem smarowana, Cyceronowa w drugim broda z rozynkami, Ciepło, a posypana z wierzchu migdałami.ZbierDrużWir I23
1.
»nauka o właściwościach danego języka podająca w sposób normatywny reguły posługiwania się nim«
– Grámátyká/ Grammatica, seu Grammatice [...] Literatura [...] Literarum scientia: Literarum cognitio: rectae loquelae scripturae scientia [...] Literae [...] Grammaticè loqui aliud, & Latinè aliud [...]. Kn207.
– ROZDZIAŁ CZWARTY. Trzęci árgument Plebáński ná przeciw szkołom Iezuickim w Krákowie iest/ że się mu sposob náuczánia ludzi młodych/ ktory Iezuici we swych szkołách záchowywáią/ niepodoba/ bo Grámatykę porozdzieláli/ reguł trudnych bez potrzeby w niey náczynili; długo onąż młodź zábawiaią. SzemGrat24-25.
– Tymże sposobem wiekow bliszszych zakonnicy S. Bázylego/ S. Benediktá/ y S. Dominiká/ młodzi Grámmátyki i innych náuk świeckich náuczáli/ czyniąc sobie przystęp do ćwiczenia ich w pobożności Chrześciáńskiey. SzemGrat32.
– Aczci musimy to przyznać, że bez tych fundamentów, które dawał Jasiowi, nigdy by był Jaś postępku w niemczyźnie nie uczynił, teraz za jego gramatyką, którą dawał, łacne mu wszystkie trudności w niemczyźnie. ŁugowPodr182.
– Iestliże [...] roskázuie [Dawid] szánowáć Syná [...] toć iuż nie o Synu człowieczym, áni o Sálomonie Dawidowym, ále o Synu Bożym Czego poświadcza Gramátyká Łácińska, gdzie tá propositia Ab, ktora znáczy Oycá, wyraża pochodzenie od Oycá [...]. KorRoz25.
– A Zydowie w ięzyku swoim ták mowią: Berishonah bara Eloym. Tłumácząc te słowá Rábin Abenhdzara powiáda/ iż to słowo Bara według Grámmátyki iest Singulare, & in plurali habet Barau. A to záś słowko Eloym iest plurale, & in singulari habet El, aut Elhoa. StarKazII, 10.
– Iesli co tedy trzeba z szkoły zordynowac I studiorumsposob atq[ue] rationem Chłopca przez siedm lat bawią samą gramatyką Ktorą iako paapuga trzepie bez rozumnie I przydąm nie potrzebnie [...]. OpalKSat44v.
– Dzieci wychowáne posyłáne záraz bywáią do skoł, y Akádemiy rożnych, áby się vczyły czytáć, pisáć, Grámmatiki, Poëziey, Rhetoryki, Filozofiey, Iurisprudentiey y innych náuk wyzwolonych. AndPiekBoh20.
– [...] záciągnął Mistrza ktory ono Dziecię w trzynastu niemal leciech zpolnie z Grámmátyką potáiemnie vczył Czárnoksięstwá, y z nim w kole czártowskim często bywał. WisCzar33.
– Ci co o ludziách źle mowią, nie umieią Grámatyki, ktora naucza dobrze mowić: Grammaticam non habent detractores, qui nunquam recta loquuntur haec autem rectè docet loqui. MłodzKazIV, 203.
– Aleć ieszcze nie mnieysza trudność, gdy mowisz zárázem, Vivo, jam non ego, Zyię, iuż nie ia. Páwle Swięty? Vivo, Żyię, Quae persona? będzie cię pytáłá Grámmátyka, ktora się osobá znáczy przez to słowo żyię? pewnie odpowiesz: Prima seu ego, znáczy personá pierwsza, znáczy się żyię iá. á iákożeś powiedział zárázem, jam non ego, iuż nie ia. Iákoż to powiążesz Doktorze narodow, żyię ia, iuż nie ia? MłodzKazII, 257.
– GRAMMAIRE [...] GRAMATYKA náuka rozmaitego nákłania [!] słow w iákim ięzyku y zgadania [!] między sobą wszystkich części wchodzących w mowę y onę skadaiących [!] porządnego y náleżytego wyrażania [...]. DanKolaDykII, 96.
– NACYE y OSOBY iakim Przymiotem albo Kunsztem Swiatu zálecone [...] BEROSUS sławny Grammatyką. ChmielAteny II741.
– NACYE y OSOBY iakim Przymiotem albo Kunsztem Swiatu zálecone [...] ALEXANDRINI, zdrádą Grammatyką, y Geometryą ná świecie byli gloriosiChmielAteny II741.
– Gramatyka. Sprach-Lehre, Grammatic. grammaire. T III415.
– Anyołá pytamy: Tu quis es?/ pytamy niebios/ miesiącá/ słoncá/ ktoś ty iest? ziemie pytamy/ wody/ wiátru/ ogniá/ ktoś ty iest? pytamy Philosophiey: co to iest motus, locus, tempus: pytamy Grámátyki/ Diálektyki/ Rhetoryki/ zważcie nam te słowká iákie są? [...]. BirkNiedz39.
– Insze rzeczy faciam, tosz y WMć co masz wMemoriale. Owies od P. Poznanskiego y konie do Cugu effi[ci]am si possibili ze bendą, takze y Grammatyky. OpalKListy106.
– Grammatiki Wernulaeusza nie mogę znalesc miedzy xiegami. OpalKListy152.
– Przytym co, et quo ordine czytac. Nusz grammatykę y rethorykę zdispozitij WMMPana. Oczekiwam tego y kaze podrukowac pro Gymnasio Siracoviensi. OpalKListy458.
– Máciejá Guttheterá Dobráckiego GRÁMÁTYKÁ POLSKA, Niemieckim językiem wyráżona [...]. DobrGram29 nlb.
– Záraz żeby in primo introitu informacii mojey wydałem/ w roku 1686. zupełną Grámmátykę Polską pospołu z dykcyonarzem Niemieckim y Polskim. MalczZebr1 nlb.
3.
»druga klasa w szkołach, następująca po infimie«
– Iam tesz dla powietrza z Połtowska wyiachac y nauki opuscic musiał, wziąwszy pierwsze praemium z Gramatiki do syntaxim. OssJŻyw8v.
– Ja[m] téż tego roku w Poznaniu do Grammatyki z Infiméj został promotus. WierzbKon134.
– W siódmym roku dany jestem do akademii wileńskiéj. Professorami byli: w infimie magister Chołchowski, na drugi rok magister Malijewski; w grammatyce magister Bystrzycki, In Sintaxi magister Mossakowski, In Poesi magister Ian Żabicki, kochany i najmilszy professor mój [...]. ZawiszaPam17.
– Słowá te ś. Doktorá bárzo dobrze obyczáiom kácerskim służą; ábowiem naprzod z nich niektorzy z Grámátyki zá ieden dzień Theologámi pozostawáli. BirkRus26.
Użycia metajęzykowe
- Polonicae dictiones à Latinis & Graecis sumptae, parùm vel nihil mutatae [...] Substantiva nomina [...] Gimnázyum Grámmátyk Grámmátyká Gummi [...]. WojnaInst157-159
