ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				gramatyka
	D.				gramatyki
	B.				gramatykę
	N.				gramatyką
	Ms.				gramatyce

liczba mnoga

	M.				gramatyki
	B.				gramatyki

Etymologia

łac. grammatica, z gr.

Znaczenia

1. »nauka o właściwościach danego języka podająca w sposób normatywny reguły posługiwania się nim«

– Anyołá pytamy: Tu quis es?/ pytamy niebios/ miesiącá/ słoncá/ ktoś ty iest? ziemie pytamy/ wody/ wiátru/ ogniá/ ktoś ty iest? pytamy Philosophiey: co to iest motus, locus, tempus: pytamy Grámátyki/ Diálektyki/ Rhetoryki/ zważcie nam te słowká iákie są? [...]. BirkNiedz 39.
– ROZDZIAŁ CZWARTY. Trzęci árgument Plebáński ná przeciw szkołom Iezuickim w Krákowie iest/ że się mu sposob náuczánia ludzi młodych/ ktory Iezuici we swych szkołách záchowywáią/ niepodoba/ bo Grámatykę porozdzieláli/ reguł trudnych bez potrzeby w niey náczynili; długo onąż młodź zábawiaią. SzemGrat 24-25.
– Tymże sposobem wiekow bliszszych zakonnicy S. Bázylego/ S. Benediktá/ y S. Dominiká/ młodzi Grámmátyki i innych náuk świeckich náuczáli/ czyniąc sobie przystęp do ćwiczenia ich w pobożności Chrześciáńskiey. SzemGrat 32.
– Grámátyká/ Grammatica, seu Grammatice [...] Literatura [...] Literarum scientia: Literarum cognitio: rectae loquelae scripturae scientia [...] Literae [...] Grammaticè loqui aliud, & Latinè aliud [...]. Kn 207.
– Aczci musimy to przyznać, że bez tych fundamentów, które dawał Jasiowi, nigdy by był Jaś postępku w niemczyźnie nie uczynił, teraz za jego gramatyką, którą dawał, łacne mu wszystkie trudności w niemczyźnie. ŁugowPodr 182.
– Iestliże [...] roskázuie [Dawid] szánowáć Syná [...] toć iuż nie o Synu człowieczym, áni o Sálomonie Dawidowym, ále o Synu Bożym Czego poświadcza Gramátyká Łácińska, gdzie tá propositia Ab, ktora znáczy Oycá, wyraża pochodzenie od Oycá [...]. KorRoz 25.
– A Zydowie w ięzyku swoim ták mowią: Berishonah bara Eloym. Tłumácząc te słowá Rábin Abenhdzara powiáda/ iż to słowo Bara według Grámmátyki iest Singulare, & in plurali habet Barau. A to záś słowko Eloym iest plurale, & in singulari habet El, aut Elhoa. StarKaz II, 10.
– Iesli co tedy trzeba z szkoły zordynowac I studiorumsposob atq[ue] rationem Chłopca przez siedm lat bawią samą gramatyką Ktorą iako paapuga trzepie bez rozumnie I przydąm nie potrzebnie [...]. OpalKSat 44v.
– [...] záciągnął Mistrza ktory ono Dziecię w trzynastu niemal leciech zpolnie z Grámmátyką potáiemnie vczył Czárnoksięstwá, y z nim w kole czártowskim często bywał. WisCzar 33.
– Ci co o ludziách źle mowią, nie umieią Grámatyki, ktora naucza dobrze mowić: Grammaticam non habent detractores, qui nunquam recta loquuntur haec autem rectè docet loqui. MłodzKaz IV, 203.
– Aleć ieszcze nie mnieysza trudność, gdy mowisz zárázem, Vivo, jam non ego, Zyię, iuż nie ia. Páwle Swięty? Vivo, Żyię, Quae persona? będzie cię pytáłá Grámmátyka, ktora się osobá znáczy przez to słowo żyię? pewnie odpowiesz: Prima seu ego, znáczy personá pierwsza, znáczy się żyię iá. á iákożeś powiedział zárázem, jam non ego, iuż nie ia. Iákoż to powiążesz Doktorze narodow, żyię ia, iuż nie ia? MłodzKaz II, 257.
– Dzieci wychowáne posyłáne záraz bywáią do skoł, y Akádemiy rożnych, áby się vczyły czytáć, pisáć, Grámmatiki, Poëziey, Rhetoryki, Filozofiey, Iurisprudentiey y innych náuk wyzwolonych. AndPiekBoh 20.
– Co iest Grámmátyká? Iest náuká ucząca dobrze mowić y pisać. MalGram 9.
– GRAMMAIRE [...] GRAMATYKA náuka rozmaitego nákłania [!] słow w iákim ięzyku y zgadania [!] między sobą wszystkich części wchodzących w mowę y onę skadaiących [!] porządnego y náleżytego wyrażania [...]. DanKolaDyk II, 96.
– NACYE y OSOBY iakim Przymiotem albo Kunsztem Swiatu zálecone [...] BEROSUS sławny Grammatyką. ChmielAteny II 741.
– NACYE y OSOBY iakim Przymiotem albo Kunsztem Swiatu zálecone [...] ALEXANDRINI, zdrádą Grammatyką, y Geometryą ná świecie byli gloriosi ChmielAteny II 741.
– Gramatyka. Sprach-Lehre, Grammatic. grammaire. T III 415.
– SPrach Kunst/ Grammatica, Grámátyká/ mowienia Náuká. DobrGram 24 nlb.
– Już tu i Tulijusz zamyka mowę, Wirgili zwiesił pedes i głowę, Leżą gramatyki i inne praktyki Gdzieś w kącie. RecTerBar II 764.

2. »podręcznik, książka zawierająca opis właściwości danego języka i reguły posługiwania się tym językiem«

– Za gramatyki dwie niemieckie zł 2. ŁugowPodr 81.
– Insze rzeczy faciam, tosz y WMć co masz wMemoriale. Owies od P. Poznanskiego y konie do Cugu effi[ci]am si possibili ze bendą, takze y Grammatyky. OpalKListy 106.
– Grammatiki Wernulaeusza nie mogę znalesc miedzy xiegami. OpalKListy 152.
– Przytym co, et quo ordine czytac. Nusz grammatykę y rethorykę zdispozitij WMMPana. Oczekiwam tego y kaze podrukowac pro Gymnasio Siracoviensi. OpalKListy 458.
– Záraz żeby in primo introitu informacii mojey wydałem/ w roku 1686. zupełną Grámmátykę Polską pospołu z dykcyonarzem Niemieckim y Polskim. MalczZebr 1 nlb.
– GRAMMAIRE [...] GRAMATYKA Ksiąszka o tey nauce pisząca [...]. DanKolaDyk II, 96.
– Máciejá Guttheterá Dobráckiego GRÁMÁTYKÁ POLSKA, Niemieckim językiem wyráżona [...]. DobrGram 29 nlb.

3. »druga klasa w szkołach, następująca po infimie«

– Iam tesz dla powietrza z Połtowska wyiachac y nauki opuscic musiał, wziąwszy pierwsze praemium z Gramatiki do syntaxim. OssJŻyw 8v.
– Ja[m] téż tego roku w Poznaniu do Grammatyki z Infiméj został promotus. WierzbKon 134.
– W siódmym roku dany jestem do akademii wileńskiéj. Professorami byli: w infimie magister Chołchowski, na drugi rok magister Malijewski; w grammatyce magister Bystrzycki, In Sintaxi magister Mossakowski, In Poesi magister Ian Żabicki, kochany i najmilszy professor mój [...]. ZawiszaPam 17.
– Słowá te ś. Doktorá bárzo dobrze obyczáiom kácerskim służą; ábowiem naprzod z nich niektorzy z Grámátyki zá ieden dzień Theologámi pozostawáli. BirkRus 26.

Użycia metajęzykowe

- Polonicae dictiones à Latinis & Graecis sumptae, parùm vel nihil mutatae [...] Substantiva nomina [...] Gimnázyum Grámmátyk Grámmátyká Gummi [...]. WojnaInst 157-159

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (gramatyka, grumatka), SXVI (gromatka), Kn (gramatka), T (gramatka), L (gramatka), SWil (gramatka), SW (gramatka, gramatyka), SJP (gramatka)

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				gramatka \|\| gramatyka
	D.				gramatki
	B.				gramatkę

liczba mnoga

	M.				gramatki
	D.				gramatek
	B.				gramatki \|\| gramatyki
	N.				gramatkami

Etymologia

może gr. krámation 'mieszanina'
rus. hramotyka 'czosnek tłuczony z solą i wodą'
przekręcenie wyrazu 'gramatyka'

Znaczenia

»gęsta polewka zrobiona z wody, piwa i chleba«

– Tegoż nasienia z polewkámi, z grámátkámi vżywáiąc, toż czyni. Tákże sok z tego Kopru z miodem piiąc. SyrZiel 384.
– Przeciwko wszelákim niedostátkom głowy z zimnych wilgotności pochodzących/ iest vżyteczny [kmin]/ grámatki y ine polewki z nim cz[y]niąc/ á nád nimi głowę nápárzáiąc y iedząc. SyrZiel 427 [417].
– Pádáiącey chorobie y inym niedostátkom głownym z zimney przyczyny/ y z wietrzności zimnych/ iest vżyteczny koriander]/ do vżywánia/ ták z grámatkámi/ z polewkámi/ z mięsem/ y z inymi potráwámi. SyrZiel 451.
– Toż czynić może z winem á z cukrem/ ábo w piwie wárzyć másłá/ á soli przydáwszy/ á kto chce mieć smáczniey/ polnego Kminu trochę/ będzie grámatká/ ábo biermuszká smáczna/ y vżyteczna potráwá/ ták zdrowym iákoy chorym. SyrZiel 922.
– Biegunki wszelákie záwściąga rzány chleb z mąki szrotowáney/ záczynioney wodą/ w ktoreyby suche Pigwy pokráiáne w kęsy/ y korzenie Kurzego ziela było wárzone/ dáiąc go do obiádu y wieczerzy. Też z niego grámatki/ y pánaty czyniąc. SyrZiel 922.
– Máłe dzieci z ráná ná śniadánie grámátyki dáiąc/ sporo rosnące czyni/ bo im stráwność posilną y prędką dáie/ z ośrzodki chlebá białego/ ábo rzáne[g]o z piwá á z másłá. SyrZiel 948.
– NIe tylko do picia przychodzi piwo/ ále y do inákszego vżywánia/ iáko do biermuszek ábo grámátek z chlebem/ á z másłem/ ábo z oliwą/ z cukrem/ bądź z miodem czynionych/ ktore ták chorym/ iáko zdrowym/ są przynależącym y zdrowym pokarmem. SyrZiel 948.
– IAko z inych zboz z ktorych chleb bywa/ ták y z tego potráwy bywáią czynione/ to iest/ grámatki/ kásze/ ábo pánáty/ w wodzie/ ábo w winie/ w kápłuniey polewce/ y z inych miąs w polewkách/ też w piwie z cukrem/ ábo w miodku/ według káżdego vpodobánia/ y dostátku/ ktore ták chorym/ iáko y zdrowym służą. SyrZiel 955.
– Fármuszká/ grámatká/ Offa coctae siliginis [...]. Kn 174.
– Grámatká/ vide. Fármuszká. Kn 207.
– Do jedzenia nawet nie musi [wstawać], bo gospodarz z lejkiem do niego przychodzi i kontuzę leje mu w gębę z kapłuna i z cielęciny, potem kasze drobną rzadziuchną i gramatkę aż go nasycą. NowSakBad 342.
– Wtym skrzynkę podac, kazePaniey stary. Gdzie Xifilowe ieszcze niedoiadki, Chowała: agdy naŁoszku usiędzie, sama swą ręką urobi gramatki [...]. PotSyl 48.
– Uwarz grámatkę z piwá, z chlebá, przyley octu trochę [...]. CompMed 43-44.
– Gramatka, farmuszka. Brey. bouillie, brouët. T III 415.

Przenośnie

Dwa pasztety francuskie: w jednym będzie dana Gramatyka brzozowym sokiem smarowana, Cyceronowa w drugim broda z rozynkami, Ciepło, a posypana z wierzchu migdałami.ZbierDrużWir I 23

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

GRAMATYKA I

GRAMATKA