ESJP XVII i XVIII wieku

1. »czuwanie, pilnowanie, piecza, troska, nadzór«

Mogliby zaś którego z naszych zostawić, trudnoby się go potym w drodze upominać, co się mądremu baczeniu Waści [...] porucza. NiemPam 284.
Co wszystko báczeniu Wmciow poruczywszy/ życzę wmciom przy dobrym zdrowiu wszelkich pociech od Páná Bogá. SzemGrat 123-124.
Już tedy miły Gospodarzu ostátek we wszytkim ná twoię dexteritatem y baczenie puszczam/ iako goście do ciebie chętnie záproszeni przyszli/ ták też niech we wszytkim od ciebie ukontentowáni odeydą. HercBan 5.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

mieć baczenie na kogoś, na coś (sz. zm.) || mieć baczenie nad kimś;
mieć dozór i baczenie na coś:

Prosi Jey Msc aby pod miełością Małżenską Je[go] m[o]sc Pan Podkomorzy Małzonek iey bacenia Łaskawe miał na Hieronyma Młodnickiego, y Jadwigę Małzonkę iego, dla tego osobliwie isz przerzecona Jadwiga Młodnicka obiecała dziatkom Jey Msci zMałzonkiem swym słuzyc, na co ią zawiązała błogosławienstwem Bozym. OssJŻyw 6v.
Ná to mieć baczenie, áby Iárzyny co máią być do chowánia; w doły, dobrze obeschłe w piasczysty grunt w kopano. HaurEk 9.
Miey politowánie, baczenie, i cierpliwość nademną. PisMów II 34.
Báczyć, (mieć ná co Báczenie,) mam Baczenie. ErnHand 72.
Prądu, hakow, zawad iákich, áby Rotman y Sternik, pilnie przestrzegał dla szwánkowánia [...] státkow, pilnowáć sztemborku, bakortu, srzotká, á mieć dozor y baczenie ná wszystkie mieyscá. HaurEk 63.

mieć kogo, co na baczeniu:

Według tego tedy gdzie kto stada chowa, niech i niebo i pastwiska ma na baczeniu, a zwyczajem się, który za naukę stoi, rządzi. DorHipTur .
To iednák mieć ná baczeniu, że ich nie zaráz z wiosny ruszáć trzebá tym przesadzániem, álę áż odużeie w onym máłym vliku, co w nim przeżimowałá [pszczoła]. OstrorNauka A4v.
Mam to ná báczeniu/ ná piéczy/ mam oko ná to. Habeo rem antiquissimam. Kn 385.
Nie w smák poszło Dworowi/ że Commercia y hándle między Anglią y Portugálią wolne ná potym będą; á przypisuie to Párlámentowi/ rozumieiąc o támtym Krolu/ że on sam z osoby swoiey/ ná bárdzo przyiáźliwym baczeniu ma to wszytko/ co do wygody nászego Krolá należeć może. MerkPol 113.
IAKO rzecz kázdą w gospodárstwie trzebá mieć záwsze ná baczeniu, ták y koło Przędziwá, áby według czásu czáiu mieli Gospodarze y Gospodynie stáránie y pilny dozor. HaurEk 13.
Chłopá niedbáłego miec ná baczeniu, á ktoryby przez niedbálstwo, y przez iáką niesposobność nie zásiał włodárzowi raz dáć chłostę że go nie doyźrzał, á chłopu dwá rázy. HaurEk 117.

dawać baczenie na co:

Czuwamy z pilnością, iako się strzedz krolow, á nie daiemy żadnego baczenia na niebespieczenstwo w ktore się sami wdaiemy. LeszczStGłos 5.
Powinien także będzie [szulc=wójt] na wszystko, jako czujny i przezorny przełożony, pilne dawać baczenie. ŁugosZegKutrz 308.

2. »wzgląd, zważanie na kogo, co, branie kogo, czego pod uwagę; pamiętanie; szacunek, respekt«

Nie mowię Boże, aby moje zasłużenia Miały być godne Twojego jakiego baczenia. SaadiOtwSGul 78.
Jakie dzieje, takie pienie, Bo na te rymopisy nie bywa baczenie, Jedno u ludzi wielkich, których świetne sprawy, Swoje chcą, aby wiecznej dostąpili sławy. SzymSiel 71.
Iesli się też lepiey upiia [sługa]/ lepiey wadzi/ márnie utraca/ Páná nie pilnuie [...] iákoż tu baczenie być má ná táką służbę? StarPopr 94-95.
Więc nad to lat iemu siedmdziesiąt y pięć przypisuie á przecię go wprowadza nie zbaczenięm szedziwości iego godnym, ále z słábym dziecińskim rozsądkięm. SzemGrat 9 nlb..
Znaydziesz tám inscitia Reipubl. nie uważnych/ y do traktowania spraw ták wielkich/ baczenia miáłkiego/ á wielkiego o sobie rozumienia/ quibus eloquentiae satis. OpalŁRoz C2.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

(mieć) baczenie na kogo, na co:

Bo jeśliś nie chciał mieć baczenia na powinność szlachecką, która wyciska przyjaźń bez dania przyjaźni dotrzymywać, tedyś miał mieć baczenie na urząd senatorski, któryć się niegodnie dostał. JazStadListyCz II 185.
Hojność biskupa Wircburskiego, baczenie jego na żołnierstwo. DembPrzew 82.
Którzy [słudzy] żadnego baczenia ná páńskie niedostatki/ y niewczásy nie máią/ záwsze do upadku y do utrat pánom pomagáią. StarPopr 96.
Aby J. K. M. także miłościwy wzgląd i baczenie pańskie mieć raczył na nie. AktaKrak II/2 419.

Kogoś w baczeniu mieć || mieć na baczeniu coś:

Y tego w baczęniu miec mácie, Co zawiáduie o wszytkiey armácie. OblJasGór 49.
Ewangelicznego nasladowac powinna [Rzeczpospolita] Gospodarza który de Thesauris suis profert nova et vetera aby maiąc na baczeniu nowe zasługi nie przepominac y starych. RzewKor 16.

3. »widzenie, dostrzeganie czego; zdolność myślenia, świadomość, przytomność umysłu«

Żaden zmysł, jako on [Bóg] dziwnem przejrzeniem swojem, od baczenia ludzkiego zakrytem, każdą rzecz zrządził i sprawił, doskonale ogarnąć tego nie może. DorHipTur 3.
Byłem przy iégo konániu/ miał baczęnie áż do skonánia. Kn 1006.
Przydáie kámieniowi, Poetá, baczenie iákieś, że zrozumiewaiąc zacność Orpheusowę z wdzięcznego głosu, niechciał go uderzyć, ále padł przed iego nogi. OvOtwWPrzem 428.
Nie inaczej Pasijczyk głowni swojej wrzawą Baczenie mi zaślepił smrodliwą kurzawą, Zem jak w odmęcie chodził nie tam, gdzie mi radził Rozum, ale kędy mnie śleporód prowadził. ZimBSiel 112-113.
Chociaz na cziele chory ale na baczęniu y na umysle zdrowy. KsPtaszUl 551.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

rozum (i) baczenie (sz. zm.):

Ktorzy strácili wszystko baczenie y rozum, żądza gniewliwa rządzi ich, biiąc kto się nátrafi ná raz, nie dáiąc się nikomu náwieść ná dobre. PetrSEk 49.
Iesli nie mogą tráfunkiem stánąć páłace/ kościoły/ miástá/ száty/ księgi/ listy/ y inne rzeczy w których nie ták dálece potrzebá misterstwá y sztuk rozumnych; ieszczesz świát ten z niebá y z ziemie złożony bez rozumu/ bez baczenia miał stánąć? BirkNiedz 90.
Męszczyzni iako y Białegłowy tak bardzo się upiiali ze rozum y baczenie człowiecze przez wino utracali. PotPrzyp 9.
Aenigmata [...] zgadniy [...] Mam rozum y baczenie/ á niewiem o sobie/ Używegom iest w mocy y wożę się w grobie. KellGram 245.

(Być) przy baczeniu:

Náleźli [...] człowieká siedzącego/ od którego dyabelstwá wyszły/ odziánego/ przy baczeniu u nog Páńskich. BirkNiedz 120.
Báczenie/ rozum/ Iést przy baczeniu/ [...] sanae mentis, sanus mente, idem. przy sobié [...] z baczeniem/ z rozumem. Kn 11.

Związki frazeologiczne

przyjść do baczenia (sz. zm.):

[Fryderyk] wszakże do pierwszego Prędko przyszedszy baczenia lepszego, Jak ze snu westchnął, a nie mogąc gadać od żalu począł często ręce składać I łzy hojnemi puścił źrzenicami Coraz na brata wzglądając oczami. BorzNaw 100.

od rozumu i baczenia odchodzić:

Od rozumu y dobrego baczenia odchodz[ącym]/ dobrze czynić plastr z świeżeg[o] nasienia Hanjżu[!]. SyrZiel 409.

do baczenia przywodzić:

Od rozumu odchodzące y szaleiące/ do pierwszego baczenia y zdrowia przywodzi [sól z pecyny]. SyrZiel 745.

baczenie zgubić:

Wszytkie w nim zyły, wszytkie członki drzzały[!] Baczęnie zgubił, y ledwie zyw, aze, Wszytkie burzące dziáłá ruszyc kaze. rozgniewany Miller znowu z dział potęznie biie. OblJasGór 83v.

dać się baczeniu:

Potym, dawszy się baczeniu, podnieśliśmy go [trupa Modrzewskiego] na konia wierzchowego. ChrośRel 137.

4. »mądrość, rozum, rozsądek, roztropność«

Nie mam tego baczenia i takiey mądrości, Bym swe mogł uhamować oczy od płakania. GrochWiersze 157.
Używanie maiętności niepotrzebá uczyć, gdyż każdy baczeniem swoim łacno poiąc może, co pochodzi z samego przyrodzenia. PetrSEk 14.
Beły te czasy ieszcze w młodem lecie/ Kiedy baczenia v człowieká máło: Zem też vmyslił wędrowáć po świecie. TasKochGoff 168.
Tak mię maluje ten, kto miłuje, Stając się dziecię, jak w trzecim lecie, Traci rozum i powagę, traci baczenie, Mądrych ja skrócę, w dzieci obrócę. ZimSRoks 80.
Y ia to widzę zem trochę gniewowi Darmo pozwolił, wszákze báczęniowi Terasz podlegszy Lidorę wyzwáląm. OblJasGór 107v.
Wielkiego tu tedy potrzeba rozsądku wielkiey mądrości, opatrzności i baczenia. PisMów II 86.
Niemiałeś vbránego rozumu w doyrzáłe Baczenie, áleś prawie iáko dziecię małe Vwierzył chytrym słowom szálbierzow zdradliwych. DamKuligKról 171.
Każdy ktokolwiek nieprzywiązánym do prywatnego áffektu baczeniem rzeczy uważa, łácno osądzi. DanOstSwada 33.

Związki frazeologiczne

ku lepszemu baczeniu przyjść:

Tedy Wrzesczewicz, słuszną widząc Spráwę W rzeczy to tę Noc Mieyscu ták Swiętemu Dárował, áby Mniszy ku lepszemu, Baczęniu przyszli, y Snadniey ná niego Zdáli Swoy klasztor widząc dobroć iego Obiecał czekáć do dnia na odpráwę. OblJasGór 12.

mieć z się baczenia:

Głupia Bábo [...] Niechay Słucha/ tych moich słow/ twoiá Synowa/ y corká/ iesli ie masz: mam ia zsię baczenia. OvOtwWPrzem 216.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

Pijanstwo mądremu baczenia odeimuié. KnAd 843.

Powodzeniem ludzié spráwy miérzą/ nié mądrem baczęniem. KnAd 916.

5. »namysł, zastanowienie«

Do przeczyszczenia też przynależy womit, którego tákże z baczeniem potrzebá vżywáć. PetrSInst D2.
Do Czytelniká [...] Uważayże tedy wszystko z pilnym baczeniem á pomni co mowi Prorok: Podnoście oczy wasze ku gorze/ á pátrzaycie kto te rzeczy stworzył. ŻędzKom Av.
Woyny popiera Nawmachią okrutney: dosyć uczynienia od Korsarow Puniskich kędy bez baczenia Fortece Punizy mocno attakował. DrobOpow 119.
To mowił, co na kochaiącego Oyczyznę syna przystało gładką wymową, y głębokim na wszystko baczeniem, każdą rzecz roztrząsnąwszy. NiesKor II II, 475.

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

BACZENIE

	M.				baczenie
	D.				baczenia
	C.				baczeniowi \|\| baczeniu
	B.				baczenie
	N.				baczeniem
	Ms.				baczeniu