– Mogliby zaś którego z naszych zostawić, trudnoby się go potym w drodze upominać, co się mądremu baczeniu Waści [...] porucza. NiemPam284.
– Co wszystko báczeniu Wmciow poruczywszy/ życzę wmciom przy dobrym zdrowiu wszelkich pociech od Páná Bogá. SzemGrat123-124.
– Już tedy miły Gospodarzu ostátek we wszytkim ná twoię dexteritatem y baczenie puszczam/ iako goście do ciebie chętnie záproszeni przyszli/ ták też niech we wszytkim od ciebie ukontentowáni odeydą. HercBan5.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
mieć baczenie na kogoś, na coś (sz. zm.) || mieć baczenie nad kimś;
mieć dozór i baczenie na coś:
– Prosi Jey Msc aby pod miełością Małżenską Je[go] m[o]sc Pan Podkomorzy Małzonek iey bacenia Łaskawe miał na Hieronyma Młodnickiego, y Jadwigę Małzonkę iego, dla tego osobliwie isz przerzecona Jadwiga Młodnicka obiecała dziatkom Jey Msci zMałzonkiem swym słuzyc, na co ią zawiązała błogosławienstwem Bozym. OssJŻyw6v.
– Ná to mieć baczenie, áby Iárzyny co máią być do chowánia; w doły, dobrze obeschłe w piasczysty grunt w kopano. HaurEk9.
– Miey politowánie, baczenie, i cierpliwość nademną. PisMów II34.
– Báczyć, (mieć ná co Báczenie,) mam Baczenie. ErnHand72.
– Prądu, hakow, zawad iákich, áby Rotman y Sternik, pilnie przestrzegał dla szwánkowánia [...] státkow, pilnowáć sztemborku, bakortu, srzotká, á mieć dozor y baczenie ná wszystkie mieyscá. HaurEk63.
mieć kogo, co na baczeniu:
– Według tego tedy gdzie kto stada chowa, niech i niebo i pastwiska ma na baczeniu, a zwyczajem się, który za naukę stoi, rządzi. DorHipTur .
– To iednák mieć ná baczeniu, że ich nie zaráz z wiosny ruszáć trzebá tym przesadzániem, álę áż odużeie w onym máłym vliku, co w nim przeżimowałá [pszczoła]. OstrorNauka A4v.
– Mam to ná báczeniu/ ná piéczy/ mam oko ná to. Habeo rem antiquissimam. Kn385.
– Nie w smák poszło Dworowi/ że Commercia y hándle między Anglią y Portugálią wolne ná potym będą; á przypisuie to Párlámentowi/ rozumieiąc o támtym Krolu/ że on sam z osoby swoiey/ ná bárdzo przyiáźliwym baczeniu ma to wszytko/ co do wygody nászego Krolá należeć może. MerkPol113.
– IAKO rzecz kázdą w gospodárstwie trzebá mieć záwsze ná baczeniu, ták y koło Przędziwá, áby według czásu czáiu mieli Gospodarze y Gospodynie stáránie y pilny dozor. HaurEk13.
– Chłopá niedbáłego miec ná baczeniu, á ktoryby przez niedbálstwo, y przez iáką niesposobność nie zásiał włodárzowi raz dáć chłostę że go nie doyźrzał, á chłopu dwá rázy. HaurEk117.
dawać baczenie na co:
– Czuwamy z pilnością, iako się strzedz krolow, á nie daiemy żadnego baczenia na niebespieczenstwo w ktore się sami wdaiemy. LeszczStGłos5.
– Powinien także będzie [szulc=wójt] na wszystko, jako czujny i przezorny przełożony, pilne dawać baczenie. ŁugosZegKutrz308.
2.
»wzgląd, zważanie na kogo, co, branie kogo, czego pod uwagę; pamiętanie; szacunek, respekt«
– Nie mowię Boże, aby moje zasłużenia Miały być godne Twojego jakiego baczenia. SaadiOtwSGul78.
– Jakie dzieje, takie pienie, Bo na te rymopisy nie bywa baczenie, Jedno u ludzi wielkich, których świetne sprawy, Swoje chcą, aby wiecznej dostąpili sławy. SzymSiel71.
– Iesli się też lepiey upiia [sługa]/ lepiey wadzi/ márnie utraca/ Páná nie pilnuie [...] iákoż tu baczenie być má ná táką służbę? StarPopr94-95.
– Więc nad to lat iemu siedmdziesiąt y pięć przypisuie á przecię go wprowadza nie zbaczenięm szedziwości iego godnym, ále z słábym dziecińskim rozsądkięm. SzemGrat9 nlb..
– Znaydziesz tám inscitia Reipubl. nie uważnych/ y do traktowania spraw ták wielkich/ baczenia miáłkiego/ á wielkiego o sobie rozumienia/ quibus eloquentiae satis. OpalŁRoz C2.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
(mieć) baczenie na kogo, na co:
– Bo jeśliś nie chciał mieć baczenia na powinność szlachecką, która wyciska przyjaźń bez dania przyjaźni dotrzymywać, tedyś miałmieć baczenie na urząd senatorski, któryć się niegodnie dostał. JazStadListyCz II185.
– Hojność biskupa Wircburskiego, baczenie jego na żołnierstwo. DembPrzew82.
– Którzy [słudzy] żadnego baczenia ná páńskie niedostatki/ y niewczásy nie máią/ záwsze do upadku y do utrat pánom pomagáią. StarPopr96.
– Aby J. K. M. także miłościwy wzgląd i baczenie pańskie mieć raczył na nie. AktaKrak II/2419.
Kogoś w baczeniu mieć || mieć na baczeniu coś:
– Y tego w baczęniu miecmácie, Co zawiáduie o wszytkiey armácie. OblJasGór49.
– Ewangelicznego nasladowac powinna [Rzeczpospolita] Gospodarza który de Thesauris suis profert nova et vetera aby maiąc na baczeniu nowe zasługi nie przepominac y starych. RzewKor16.
3.
»widzenie, dostrzeganie czego; zdolność myślenia, świadomość, przytomność umysłu«
– Żaden zmysł, jako on [Bóg] dziwnem przejrzeniem swojem, od baczenia ludzkiego zakrytem, każdą rzecz zrządził i sprawił, doskonale ogarnąć tego nie może. DorHipTur3.
– Byłem przy iégo konániu/ miał baczęnie áż do skonánia. Kn1006.
– Przydáie kámieniowi, Poetá, baczenie iákieś, że zrozumiewaiąc zacność Orpheusowę z wdzięcznego głosu, niechciał go uderzyć, ále padł przed iego nogi. OvOtwWPrzem428.
– Chociaz na cziele chory ale na baczęniu y na umysle zdrowy. KsPtaszUl551.
– Nie inaczej Pasijczyk głowni swojej wrzawą Baczenie mi zaślepił smrodliwą kurzawą, Zem jak w odmęcie chodził nie tam, gdzie mi radził Rozum, ale kędy mnie śleporód prowadził. ZimBSiel112-113.
– Ktorzy strácili wszystko baczenie y rozum, żądza gniewliwa rządzi ich, biiąc kto się nátrafi ná raz, nie dáiąc się nikomu náwieść ná dobre. PetrSEk49.
– Iesli nie mogą tráfunkiem stánąć páłace/ kościoły/ miástá/ száty/ księgi/ listy/ y inne rzeczy w których nie ták dálece potrzebá misterstwá y sztuk rozumnych; ieszczesz świát ten z niebá y z ziemie złożony bez rozumu/ bez baczenia miał stánąć? BirkNiedz90.
– Męszczyzni iako y Białegłowy tak bardzo się upiiali ze rozum y baczenie człowiecze przez wino utracali. PotPrzyp9.
– Aenigmata [...] zgadniy [...] Mam rozum y baczenie/ á niewiem o sobie/ Używegom iest w mocy y wożę się w grobie. KellGram245.
(Być) przy baczeniu:
– Báczenie/ rozum/ Iést przy baczeniu/ [...] sanae mentis, sanus mente, idem. przy sobié [...] z baczeniem/ z rozumem. Kn11.
– Náleźli [...] człowieká siedzącego/ od którego dyabelstwá wyszły/ odziánego/ przy baczeniu u nog Páńskich. BirkNiedz120.
– [Fryderyk] wszakże do pierwszego Prędko przyszedszy baczenia lepszego, Jak ze snu westchnął, a nie mogąc gadać od żalu począł często ręce składać I łzy hojnemi puścił źrzenicami Coraz na brata wzglądając oczami. BorzNaw100.
od rozumu i baczenia odchodzić:
»tracić przytomność«
~Od rozumu y dobrego baczenia odchodz[ącym]/ dobrze czynić plastr z świeżeg[o] nasienia Hanjżu[!]. SyrZiel409.
do baczenia przywodzić:
»cucić«
– Od rozumu odchodzące y szaleiące/ do pierwszego baczenia y zdrowia przywodzi [sól z pecyny]. SyrZiel745.
baczenie zgubić:
»być oszołomionym«
~ Wszytkie w nim zyły, wszytkie członki drzzały[!] Baczęnie zgubił, y ledwie zyw, aze, Wszytkie burzące dziáłá ruszyc kaze. rozgniewany Miller znowu z dział potęznie biie. OblJasGór83v.
dać się baczeniu:
»oprzytomnieć«
– Potym, dawszy siębaczeniu, podnieśliśmy go [trupa Modrzewskiego] na konia wierzchowego. ChrośRel137.
4.
»mądrość, rozum, rozsądek, roztropność«
– Nie mam tego baczenia i takiey mądrości, Bym swe mogł uhamować oczy od płakania. GrochWiersze157.
– Używanie maiętności niepotrzebá uczyć, gdyż każdy baczeniem swoim łacno poiąc może, co pochodzi z samego przyrodzenia. PetrSEk14.
– Beły te czasy ieszcze w młodem lecie/ Kiedy baczenia v człowieká máło: Zem też vmyslił wędrowáć po świecie. TasKochGoff168.
– Tak mię maluje ten, kto miłuje, Stając się dziecię, jak w trzecim lecie, Traci rozum i powagę, traci baczenie, Mądrych ja skrócę, w dzieci obrócę. ZimSRoks80.
– Y ia to widzę zem trochę gniewowi Darmo pozwolił, wszákze báczęniowi Terasz podlegszy Lidorę wyzwáląm. OblJasGór107v.
– Wielkiego tu tedy potrzeba rozsądku wielkiey mądrości, opatrzności i baczenia. PisMów II86.
– Niemiałeś vbránego rozumu w doyrzáłe Baczenie, áleś prawie iáko dziecię małe Vwierzył chytrym słowom szálbierzow zdradliwych. DamKuligKról171.
– Każdy ktokolwiek nieprzywiązánym do prywatnego áffektu baczeniem rzeczy uważa, łácno osądzi. DanOstSwada33.
Związki frazeologiczne
ku lepszemu baczeniu przyjść:
»zmądrzeć, nabrać rozumu«
– Tedy Wrzesczewicz, słuszną widząc Spráwę W rzeczy to tę Noc Mieyscu ták Swiętemu Dárował, áby Mniszy ku lepszemu, Baczęniu przyszli, y Snadniey ná niego Zdáli Swoy klasztor widząc dobroć iego Obiecał czekáć do dnia na odpráwę. OblJasGór12.
mieć z się baczenia:
»mieć dość rozumu«
– Głupia Bábo [...] Niechay Słucha/ tych moich słow/ twoiá Synowa/ y corká/ iesli ie masz: mam ia zsię baczenia. OvOtwWPrzem216.
– Do przeczyszczenia też przynależy womit, którego tákże z baczeniem potrzebá vżywáć. PetrSInstD2.
– Woyny popiera Nawmachią okrutney: dosyć uczynienia od Korsarow Puniskich kędy bez baczenia Fortece Punizy mocno attakował. DrobOpow119.
– To mowił, co na kochaiącego Oyczyznę syna przystało gładką wymową, y głębokim na wszystko baczeniem, każdą rzecz roztrząsnąwszy. NiesKor IIII, 475.
– Do Czytelniká [...] Uważayże tedy wszystko z pilnym baczeniem á pomni co mowi Prorok: Podnoście oczy wasze ku gorze/ á pátrzaycie kto te rzeczy stworzył. ŻędzKomAv.