ESJP XVII i XVIII wieku

1. »czuwanie, pilnowanie, piecza, troska, nadzór«

– Mogliby zaś którego z naszych zostawić, trudnoby się go potym w drodze upominać, co się mądremu baczeniu Waści [...] porucza. NiemPam 284.
– Co wszystko báczeniu Wmciow poruczywszy/ życzę wmciom przy dobrym zdrowiu wszelkich pociech od Páná Bogá. SzemGrat 123-124.
– Już tedy miły Gospodarzu ostátek we wszytkim ná twoię dexteritatem y baczenie puszczam/ iako goście do ciebie chętnie záproszeni przyszli/ ták też niech we wszytkim od ciebie ukontentowáni odeydą. HercBan 5.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

mieć baczenie na kogoś, na coś (sz. zm.) || mieć baczenie nad kimś;
mieć dozór i baczenie na coś:

– Prosi Jey Msc aby pod miełością Małżenską Je[go] m[o]sc Pan Podkomorzy Małzonek iey bacenia Łaskawe miał na Hieronyma Młodnickiego, y Jadwigę Małzonkę iego, dla tego osobliwie isz przerzecona Jadwiga Młodnicka obiecała dziatkom Jey Msci zMałzonkiem swym słuzyc, na co ią zawiązała błogosławienstwem Bozym. OssJŻyw 6v.
– Ná to mieć baczenie, áby Iárzyny co máią być do chowánia; w doły, dobrze obeschłe w piasczysty grunt w kopano. HaurEk 9.
– Miey politowánie, baczenie, i cierpliwość nademną. PisMów II 34.
– Báczyć, (mieć ná co Báczenie,) mam Baczenie. ErnHand 72.
– Prądu, hakow, zawad iákich, áby Rotman y Sternik, pilnie przestrzegał dla szwánkowánia [...] státkow, pilnowáć sztemborku, bakortu, srzotká, á mieć dozor y baczenie ná wszystkie mieyscá. HaurEk 63.

mieć kogo, co na baczeniu:

– Według tego tedy gdzie kto stada chowa, niech i niebo i pastwiska ma na baczeniu, a zwyczajem się, który za naukę stoi, rządzi. DorHipTur .
– To iednák mieć ná baczeniu, że ich nie zaráz z wiosny ruszáć trzebá tym przesadzániem, álę áż odużeie w onym máłym vliku, co w nim przeżimowałá [pszczoła]. OstrorNauka A4v.
– Mam to ná báczeniu/ ná piéczy/ mam oko ná to. Habeo rem antiquissimam. Kn 385.
– Nie w smák poszło Dworowi/ że Commercia y hándle między Anglią y Portugálią wolne ná potym będą; á przypisuie to Párlámentowi/ rozumieiąc o támtym Krolu/ że on sam z osoby swoiey/ ná bárdzo przyiáźliwym baczeniu ma to wszytko/ co do wygody nászego Krolá należeć może. MerkPol 113.
– IAKO rzecz kázdą w gospodárstwie trzebá mieć záwsze ná baczeniu, ták y koło Przędziwá, áby według czásu czáiu mieli Gospodarze y Gospodynie stáránie y pilny dozor. HaurEk 13.
– Chłopá niedbáłego miec ná baczeniu, á ktoryby przez niedbálstwo, y przez iáką niesposobność nie zásiał włodárzowi raz dáć chłostę że go nie doyźrzał, á chłopu dwá rázy. HaurEk 117.

dawać baczenie na co:

– Czuwamy z pilnością, iako się strzedz krolow, á nie daiemy żadnego baczenia na niebespieczenstwo w ktore się sami wdaiemy. LeszczStGłos 5.
– Powinien także będzie [szulc=wójt] na wszystko, jako czujny i przezorny przełożony, pilne dawać baczenie. ŁugosZegKutrz 308.

2. »wzgląd, zważanie na kogo, co, branie kogo, czego pod uwagę; pamiętanie; szacunek, respekt«

– Nie mowię Boże, aby moje zasłużenia Miały być godne Twojego jakiego baczenia. SaadiOtwSGul 78.
– Jakie dzieje, takie pienie, Bo na te rymopisy nie bywa baczenie, Jedno u ludzi wielkich, których świetne sprawy, Swoje chcą, aby wiecznej dostąpili sławy. SzymSiel 71.
– Iesli się też lepiey upiia [sługa]/ lepiey wadzi/ márnie utraca/ Páná nie pilnuie [...] iákoż tu baczenie być má ná táką służbę? StarPopr 94-95.
– Więc nad to lat iemu siedmdziesiąt y pięć przypisuie á przecię go wprowadza nie zbaczenięm szedziwości iego godnym, ále z słábym dziecińskim rozsądkięm. SzemGrat 9 nlb..
– Znaydziesz tám inscitia Reipubl. nie uważnych/ y do traktowania spraw ták wielkich/ baczenia miáłkiego/ á wielkiego o sobie rozumienia/ quibus eloquentiae satis. OpalŁRoz C2.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

(mieć) baczenie na kogo, na co:

– Bo jeśliś nie chciał mieć baczenia na powinność szlachecką, która wyciska przyjaźń bez dania przyjaźni dotrzymywać, tedyś miał mieć baczenie na urząd senatorski, któryć się niegodnie dostał. JazStadListyCz II 185.
– Hojność biskupa Wircburskiego, baczenie jego na żołnierstwo. DembPrzew 82.
– Którzy [słudzy] żadnego baczenia ná páńskie niedostatki/ y niewczásy nie máią/ záwsze do upadku y do utrat pánom pomagáią. StarPopr 96.
– Aby J. K. M. także miłościwy wzgląd i baczenie pańskie mieć raczył na nie. AktaKrak II/2 419.

Kogoś w baczeniu mieć || mieć na baczeniu coś:

– Y tego w baczęniu miec mácie, Co zawiáduie o wszytkiey armácie. OblJasGór 49.
– Ewangelicznego nasladowac powinna [Rzeczpospolita] Gospodarza który de Thesauris suis profert nova et vetera aby maiąc na baczeniu nowe zasługi nie przepominac y starych. RzewKor 16.

3. »widzenie, dostrzeganie czego; zdolność myślenia, świadomość, przytomność umysłu«

– Żaden zmysł, jako on [Bóg] dziwnem przejrzeniem swojem, od baczenia ludzkiego zakrytem, każdą rzecz zrządził i sprawił, doskonale ogarnąć tego nie może. DorHipTur 3.
– Byłem przy iégo konániu/ miał baczęnie áż do skonánia. Kn 1006.
– Przydáie kámieniowi, Poetá, baczenie iákieś, że zrozumiewaiąc zacność Orpheusowę z wdzięcznego głosu, niechciał go uderzyć, ále padł przed iego nogi. OvOtwWPrzem 428.
– Chociaz na cziele chory ale na baczęniu y na umysle zdrowy. KsPtaszUl 551.
– Nie inaczej Pasijczyk głowni swojej wrzawą Baczenie mi zaślepił smrodliwą kurzawą, Zem jak w odmęcie chodził nie tam, gdzie mi radził Rozum, ale kędy mnie śleporód prowadził. ZimBSiel 112-113.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

rozum (i) baczenie (sz. zm.):

– Ktorzy strácili wszystko baczenie y rozum, żądza gniewliwa rządzi ich, biiąc kto się nátrafi ná raz, nie dáiąc się nikomu náwieść ná dobre. PetrSEk 49.
– Iesli nie mogą tráfunkiem stánąć páłace/ kościoły/ miástá/ száty/ księgi/ listy/ y inne rzeczy w których nie ták dálece potrzebá misterstwá y sztuk rozumnych; ieszczesz świát ten z niebá y z ziemie złożony bez rozumu/ bez baczenia miał stánąć? BirkNiedz 90.
– Męszczyzni iako y Białegłowy tak bardzo się upiiali ze rozum y baczenie człowiecze przez wino utracali. PotPrzyp 9.
– Aenigmata [...] zgadniy [...] Mam rozum y baczenie/ á niewiem o sobie/ Używegom iest w mocy y wożę się w grobie. KellGram 245.

(Być) przy baczeniu:

– Báczenie/ rozum/ Iést przy baczeniu/ [...] sanae mentis, sanus mente, idem. przy sobié [...] z baczeniem/ z rozumem. Kn 11.
– Náleźli [...] człowieká siedzącego/ od którego dyabelstwá wyszły/ odziánego/ przy baczeniu u nog Páńskich. BirkNiedz 120.

Związki frazeologiczne

przyjść do baczenia (sz. zm.):

– [Fryderyk] wszakże do pierwszego Prędko przyszedszy baczenia lepszego, Jak ze snu westchnął, a nie mogąc gadać od żalu począł często ręce składać I łzy hojnemi puścił źrzenicami Coraz na brata wzglądając oczami. BorzNaw 100.

od rozumu i baczenia odchodzić:

~ Od rozumu y dobrego baczenia odchodz[ącym]/ dobrze czynić plastr z świeżeg[o] nasienia Hanjżu[!]. SyrZiel 409.

do baczenia przywodzić:

– Od rozumu odchodzące y szaleiące/ do pierwszego baczenia y zdrowia przywodzi [sól z pecyny]. SyrZiel 745.

baczenie zgubić:

~ Wszytkie w nim zyły, wszytkie członki drzzały[!] Baczęnie zgubił, y ledwie zyw, aze, Wszytkie burzące dziáłá ruszyc kaze. rozgniewany Miller znowu z dział potęznie biie. OblJasGór 83v.

dać się baczeniu:

– Potym, dawszy się baczeniu, podnieśliśmy go [trupa Modrzewskiego] na konia wierzchowego. ChrośRel 137.

4. »mądrość, rozum, rozsądek, roztropność«

– Nie mam tego baczenia i takiey mądrości, Bym swe mogł uhamować oczy od płakania. GrochWiersze 157.
– Używanie maiętności niepotrzebá uczyć, gdyż każdy baczeniem swoim łacno poiąc może, co pochodzi z samego przyrodzenia. PetrSEk 14.
– Beły te czasy ieszcze w młodem lecie/ Kiedy baczenia v człowieká máło: Zem też vmyslił wędrowáć po świecie. TasKochGoff 168.
– Tak mię maluje ten, kto miłuje, Stając się dziecię, jak w trzecim lecie, Traci rozum i powagę, traci baczenie, Mądrych ja skrócę, w dzieci obrócę. ZimSRoks 80.
– Y ia to widzę zem trochę gniewowi Darmo pozwolił, wszákze báczęniowi Terasz podlegszy Lidorę wyzwáląm. OblJasGór 107v.
– Wielkiego tu tedy potrzeba rozsądku wielkiey mądrości, opatrzności i baczenia. PisMów II 86.
– Niemiałeś vbránego rozumu w doyrzáłe Baczenie, áleś prawie iáko dziecię małe Vwierzył chytrym słowom szálbierzow zdradliwych. DamKuligKról 171.
– Każdy ktokolwiek nieprzywiązánym do prywatnego áffektu baczeniem rzeczy uważa, łácno osądzi. DanOstSwada 33.

Związki frazeologiczne

ku lepszemu baczeniu przyjść:

– Tedy Wrzesczewicz, słuszną widząc Spráwę W rzeczy to tę Noc Mieyscu ták Swiętemu Dárował, áby Mniszy ku lepszemu, Baczęniu przyszli, y Snadniey ná niego Zdáli Swoy klasztor widząc dobroć iego Obiecał czekáć do dnia na odpráwę. OblJasGór 12.

mieć z się baczenia:

– Głupia Bábo [...] Niechay Słucha/ tych moich słow/ twoiá Synowa/ y corká/ iesli ie masz: mam ia zsię baczenia. OvOtwWPrzem 216.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Pijanstwo mądremu baczenia odeimuié. KnAd 843.

– Powodzeniem ludzié spráwy miérzą/ nié mądrem baczęniem. KnAd 916.

5. »namysł, zastanowienie«

– Do przeczyszczenia też przynależy womit, którego tákże z baczeniem potrzebá vżywáć. PetrSInst D2.
– Woyny popiera Nawmachią okrutney: dosyć uczynienia od Korsarow Puniskich kędy bez baczenia Fortece Punizy mocno attakował. DrobOpow 119.
– To mowił, co na kochaiącego Oyczyznę syna przystało gładką wymową, y głębokim na wszystko baczeniem, każdą rzecz roztrząsnąwszy. NiesKor II II, 475.
– Do Czytelniká [...] Uważayże tedy wszystko z pilnym baczeniem á pomni co mowi Prorok: Podnoście oczy wasze ku gorze/ á pátrzaycie kto te rzeczy stworzył. ŻędzKom Av.

	M.				baczenie
	D.				baczenia
	C.				baczeniu \|\| baczeniowi
	B.				baczenie
	N.				baczeniem
	Ms.				baczeniu

BACZENIE