Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

*ŻELAZNY

przym.
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Warianty fonetyczne: ŻELAZNY, ŻELAŻNY
Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (żelazny, zielazny), L, SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SXVI (?), Kn (?), T (?)

Formy gramatyczne
lp M. ż   żelazna
D. m   żelaznego
ż   żelaznej
B. ż   żelażną
Ms. m   żelaznym
lm N.   żelaznemi
  żelaznymi
Znaczenia
1. »zrobiony z żelaza; zawierający żelazo«
  • Trzeci sposob iest rodzenia się pomieszanych wod/ ktory práwie z trafunku bywa/ y ktory sposob wszyscy kładli/ ktorzy iedno o cieplicach cokolwiek pisali: to iest/ kiedy woda płynie po siarczystem dnie ziemie/ álbo też po tákowych ktore żelażną ma w sobie máterią/ albo innego iákiego kruszczu: tedy płynąc po oney ziemi/ bierze w się y mocy cokolwiek/ y przyrodzenia y zapáchu onego kruszcu. SykstCiepl 59-60.
  • Przy srogim Filarze albo raczy narozniku było iakies okno w ktorym srodze gruba żelazna krata. PasPam 59.
  • Tę trawę rwą Osękami zelaznemi. PasPam 65.
  • Przy tej roli wołów para wielkich, siwy z czarnym , które taksowano na zło[tych] 90, koń 1 dobry, także zło[tych] 36, pług dobry porzonny, bron parę porzonnych, kół sztery, parę nowych, parę obkładanych z okowanemi piastami, oś kowana, ciężadło okowane, jarzmo, kolesa, półkosek nowy, szla z nowemi postronkami, wagi dwie, dyszlowa i przednia, obiedwie okowane, letry wielkie [z] żelaznymi wiciami, drugie wozowe, sani porzonne dla podróży, gnatki, sanki małe, włóki do siana, drugie do nawozu, na zimę osiane dobrze, pszenice wierteli 9, żyta wier[teli] 2 i miarek 5, z tego siania Wołkowi snopów dwa, a Krajowskiemu trzeci. KsJaz 46-47.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • żelazne baszty:
    • Gdy tedy Elearowie niespodziewanie pod miasto przyszli, [...] co żywo do miasta uciekało, a osobliwie panowie wojacy, w żelaznych basztach, z ciężkiemi muszkietami, ktorych [...] niechcieli wpuścić panowie Opolanie, a owi też szturmem raczej dobywać się do miasta chcieli, aniżeli przed bramą od Polaczków być wysieczeni. DembPrzew 59.
  • garniec żelazny:
    • garniec żelazny. eiserner Topf. houle. T III 364.
  • blacha żelazna I (sz. zm.):
    • Potym [zioła] miedzy dwie blásze żelázne/ á na pálec wzmiąsz [...] kładą. SyrZiel 122.
    • W niej [łazience] piecyk malowany nowy, kociełek miedziany nowy na łańcuchach i hakach żelaznych wiszący i blacha żelazna. InwKal I 104-105.
    • Z izby bokowej komora, w niej piec polewany, z kominem i blachą w nim żelazną, okien szkalnych w drzewo dwie. PiotBrań 413.
    • Były tez ręczne pociski ktoremi Rzymscy zołnierze tak zręcznie ciskali iz niemi mierniey nizeli z łuku strzałami do Celu trafiali, a w co trafili tedy by tez w zelazne blachy rzecz uzbroiona była, na skroz ią przebiiali. SzołHist 19v-20.
    • Podstaw pod nos chorego blachę żelázną rospaloną, żeby na nię krew kápáłá. PromMed 98.
  • żelazna blacha II (sz. zm.):
    • »zbroja żelazna«
    • Po nich idą Pancerni, po Pancernych wSworze Z dragony wSwietney Łosi RaitaryaSkorze ToszPiechota, zelazną głowy kryta blachą. PotWoj 88.
    • Oboyczyk szyię wscięga, gdzie czołdary były Perłowe, a zas blachy zelazne zakryły Tył y przod piersi. DrobOpow 43.
    • Zelaznymi się blachy męznie uzbroiwszy [Jagiełło] Dosiądzie pod Rumelskim siodłem cisawego konioa. DrobOpow 108.
  • żelazna broń:
    • Le choc des armes. Armorum incussus [...] Uderzenie tętęń żelazney broni szczęk, brzęk. DanKolaDyk I, 305.
  • brona żelazna (sz. zm.):
    • Do roley záś lemieszá y z kroiem potrzebá/ Ktorym więc rolą orzą chłopkowie dla chlebá/ Trzebá też y rádlice ktora pod orána/ Bywa náprzyk záś oná rola vrádlona. Trzebá ieszcze do tego mieć żelázną bronę: Ktorąm włoczą oráną rolą zásię onę. RoźOff L3.
    • [Dawid] łupow z miástá wyniosł bárzo wiele. Lud też ktory był w mieście wywiodszy/ podał pod piły/ y pod brony żelázne/ y pod siekiery żelázne/ y wegnał je w piec cegielny. BG 2Sm 12, 31.
    • Do tej rolej prętów półośmiu odbiera Błażej Tatuszyk koni parę, wołów parę, wóż bosy, pług, radło, brony żelazne. ActScabVet 117.
  • kuna żelazna I (sz. zm.):
    • Kuná żelazná/ Collare, is [...]. Kn 336.
    • Trochę niżej są więzienia, Według inszych zasłużenia; Tuż kuna żelazna w słupie Przy wschodzie — na dziewki głupie. JarzGośc 13.
    • Tedy go obnażywszy, tak jako się rodził, Do słupa, który dawno zbójecką osmrodził Niejeden łotr posoką, gdy się wszyscy suną, Żelazną mu najpierwej szyję ścisną kuną; Ręce potem, aż z stawów wystąpiły członki, Wspak wykręciwszy, wiążą twardymi postronki, Aż i nogi. PotZacKuk I 577.
  • kuna żelazna II:
    • Od wrót z Kalisza do dworu jadąc, stodoła mała, wrota dobre z deszczek dartych, na biegunach, z kuną żelazną dobrą; drugie wrota na pole na wiciach, deszczkami staremi poprawne; ściany przyciesi z gruntu złe, podparte, tylko miejscem słupy podpierają i utrzymują. InwKal II 15-16.
    • Do jednego bojowiska wrota z deszczek dartych osicowych, na biegunach, dobre, z kuną żelazną. Naprzeciwko tych drugie takoweż, bez kuny. InwKal II 16.
    • Wrota stare, trochę poprawne, kuna żelazna z kłódką. InwKal II 19.
    • Między tym płotem są wrota w pole podwójne, po jednej kunie zielaznej u góry mające, z poręczą. InwKal II 184.
  • berło żelazne (sz. zm.):
    • Berło nie złote/ nie srebrne/ ále żelázne; á to dla tego/ iż iáko żelázo mocne/ ták moc Apostolska wielce iest potężna/ gdy tárga y odcina powrozy grzechowe. BirkNiedz 365.
    • Moc rozgrzeszánia dána Apostołom, iest berłem żelaznym. BirkNiedz 365.
    • Wielka záiste moc się dáie mężom Apostolskim nád narodámi ktore posieść mieli/ y zhołdowáć ná imię Chrystusowe. Dziś się to żelázne berło dáło z Duchem ś. gdy roskazano narodom wszytkim áby przez pokorne poddáństwo oddáli się Chrystusowi/ czyniąc to co Apostołowie święci roskázuią. BirkNiedz 365.
    • Kazánie Pierwsze. O Sákrámencie Pokuty ś. y o przyrownániu iey do berłá żeláznego. BirkNiedz Spis treści.
  • żelazna armata:
    • Kto w boju bez żelazney może bydź armaty? RoźOff Lv.
  • boty żelazne:
    • Taż samá GALLIA znowu dzieliła się u starożytnych na Galliám Braccatam, od stroiu kosmatego czyli od obowia włosem okrytego rzeczoną; albo od botow żelaznych zbroynych. ChmielAteny II 42.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • (wariant I):
    Iákoby ná Niemieckim kazániu był. Iákoby też o żeláznym Wilku báiał. RysProv C1.
  • (wariant II):
    Iákby mi o żéláznym wilku báiał/ iákbym ná Niémiéckim kazániu siédział/ v. Nié rozumie. Kn 230.
2.  przen.  »silny«
Związki frazeologiczne

  • rządzić narody w berle żelaznym:
    • »o Chrystusie: sprawować nad narodami duchową władzę, wyrażającą się w mocy odkupienia win«
    • Niewiástá urodziłá syná płci męzkiey, ktory miał rządzić wszytkie narody w berle żeláznym. BirkNiedz .
  • racyjami żelaznymi narabiać:
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Autorzy: SPas
Data ostatniej modyfikacji: 17.11.2018