• serce zepsować komuś:

• żal w sercu chować:
»pamiętać urazę«
• ~ Iechał dziś Xiądz Gołyński z urodzenia swego znaczny Zákonu OO. Jezuitow w kolasce, napada dwoch Wołoskich Towarzystwa, z Szablami dobytemi wołaiąc: bić tego etc. Kommissarza. [...] nie dla tego to wspominam, żebyśmy żal w sercach chować mieli, ále żeby y ci co słuchaią, y ci co podobno y czytać będą, widzieli y wiedzieli cośmy czynili, cośmy cierpieli. DanOstSwada I, 212.

• alterować serce (sz. zm.):
»martwić, smicić kogo«
• – Podlegáiąc práwom i dekretom Boskim więcey mi się nie godzi tylko zapłákáć/ kiedy dawną śmiertelności ná moim kondemnatę żałosna dzisiay eksekucya bierze/ álterować Przyiácielskiego sercá niechcę. wszakże żałobą i smutkiem od siebie nie odráżę/ kiedy cię ná ostátniey domu moiego nadzieiey eksekwiie záproszę. PisMów II 308.
• – Tać kompanija trzymała, memu odjechać nie dała. Już tu serce alteruje, gdy mi racyje formuje. StanTrans 112.
• – Ták nie miáło by delikátne y sławę kocháiące álterowáć serca. DanOstSwada III, 15.
• – Niech że iuż żadne serc Naszych nie alteruią przeciwności, czas ocierać wyciśnione prasą publicznego zamieszania łzy z oczy Naszych. DanOstSwada I, 178.

• kogoś serce boli || kogoś w sercu boli:
»komuś jest przykro«
• – Terazem sobie wolna, y mogęć náwoli Y bespiecznie wynurzyć, co mię w sercu boli [...]. CorMorszACyd 146.
• – Mąż przecię płakał; zawsze serce jego Bolało straty przyjaciela swego. BorzNaw 171.
• – Nazajutrz zatem zajechałem do Czerwonego Dworu, gdzie lubo z lepszą oświadczyliśmy się sobie przyjaźnią, jednak serce mnie bolało na nieżyczliwość męża jej. MatDiar 827.

• się czyje serce czymś alteruje:
»ktoś się smuci, martwi«
• ~ Dawnom ia tego doszłá nieomylnie, Ze się twe serce czymsiś álteruie. ClaudUstHist 68.

• zawziąć serce:

• (Kogoś) w serce bóść:

• serce w kimś usychało:
• ~ Po kosciołach zas Gratiarum Actiones [modlitwy dziękczynne] czyniono [...] A w Człowieku prawie Serce usychało. PasPam 277v.

• przypaść komu do serca:

• podnieść serce w pychę:

• z pysznym sercem (coś robić):

• chodzić po sercach:
• – Czynisz tákie dziełá ábyś Obozy náuk cnych ozdobił, iákie nigdy przedtym nie chodziły iedno po sercách vczonych y z dzieciństwá w księgách zábáwionych. BirkOboz 52.

• stał się żal na sercu:
»ktoś poczuł smutek z powodu czyjegoś nieszczęścia«
• ~ Jakos tak ztał się zał na Sercu y okropność patrząc na owego rozsiekanca [...]. PasPam 244.

• strach komuś w serce puścić:
»przestraszyć kogoś«
• – Idziesz ná smierć? toć Sáncty ták strászny y mężny? Zeć strách w serce y w oczy puścił niedołężny? CorMorszACyd 179.

• wybić komuś boleść z serca:
»sprawić, że ktoś zapomni o swoim bólu«
• – Ale złemu człowiekowi byś nábarziey w iákim kłopocie milczeć kazał/ żadnemi namowámi nie wybiiesz mu boleści z sercá/ áby wołáć/ áby włosow ná sobie tárgáć/ ábo sámego siebie y żywot swoy przeklináć niemiał. StarPopr 19.

• z serca komuś wybijać strach:
»sprawiać, że ktoś się przestaje bać«
• – On [ojciec Augustyn Kordecki] swym kápłanęm czásu wątpliwego Z serca wybiiał strách boiazliwego [...]. OblJasGór 17.

• serca (komuś) przyrasta:

• nakłonić serce:

• nakłonić serce:

• skłonić serce do kogoś, ku komuś:
»wzbudzić w kimś skłonność, afekt, życzliwość ku komuś«
• ~ Tym obiema Panom tak do mnie skłonił Serce że obadwa życzyli mię sobie postanowic w Domu Swoim. PasPam 215.
• ~ Tak P. Bog ku niemu skłonił serce Ludzkie że to kto co mogł miec nayspecyalnieyszego to mu niosł a oddawał. PasPam 233v.

• natchnąć serce czyjeś czym:

• poddanym sercem:

• poddańskim sercem:

• nakierować serce:

• coś jest jakieś czyjemuś ochotnemu sercu:
»ktoś robi coś chętnie«
• – Niestraszne rzeczy są ochotnemu Sercu przez ognie y Miecze [...] piąć się ad metam [do celu] Dobrey Sławy. PasPam 205v.

• wdzięcznym tolerować sercem:
»przyjmować z wdzięcznością, z pokorą«
• – San Bog swemi potwierdza tego słowy Quem amo Castigo co nie tylko Chrzescianskiemu Człowiekowi wdzięcznym od Boga nalezy tollerować Sercem. PasPam 149a.

• serce komuś odjąć: