~ Otoż się dlatego smuci, frásuje, y w sercu gryzie. Kto się zá zdrowego żywotá w nieczystości y pożądliwościách cielesnych kochał, ten przy ostátnim zgonie swoim myśli y wspomina sobie ná wszeteczeństwá, cudzołostwá, lubości y roskoszy przeszłe [..]. GdacPan163.
nasycić serce:
~ Cieszże się/ a ná bole z niebá pátrząc moie/ Okrutna/ násyć niemi srogie serce swoie. OvOtwWPrzem354.
~ [Graf Weyhard] Rozgromiwszy lud w Folwárku zelázem Zágarnął bydła czterdzieści sztuk rázem. Niedosyć ná tym, ále zeby więcey Nasycił serce poszedł iáknayprędzy Ku Millerowi [...]. OblJasGór16.
– A nie tylko sam ia/ ále wszytek ludzki narod/ ktory ia teraz/ ile iest ze mnie obiętośćią chętliwego i życzliwego sercá mego ku tobie prostuię/ i tobie ná ofiárę chwały ofiáruię. DrużbDroga267.
– Ciężkie tylko pámiętnych pociech wydawáią się suspiria, ozdoby wszytkie nasze czarnym powłocząc cieniem/ á obfitymi miásto konsolácyey karmiąc się łzámi/ w boleści sercá tákowey czekáiąc godziny/ ktorą ad eam nos prowádzi metam. PisMów II317.
– Niektore Páńskiego y Szlácheckiego stanu Osoby tę wádę do siebie maią/ gdy do kościołá ná nabożenstwo przydą/ że się ráczey y więcey częścią spániem/ częścią szeptániem/ (gadániem/ rozmawiániem) częścią w modlitwách czytániem/ niźli słowa Bożego słuchániem zábáwiáią. Ná co ja sam ná ambonie stojąc nie raz z wielką sercá boleścią Pátrzyć muszę. GdacPan21-22.
– Oddzierano odPiersi Niemowiątka ssące I bez wszelkiey litosci na co Matki drzące Z okrutnem serca bolem, poglądac musiały W drobne kęsy o twarde roztrącono skały [...]. PotWoj109.
– Przeto wszytkim wzáiem y káżdemu z osobná/ niech będzie ten sok Istoryey moiey ofiarowány: ná ulżenie bolu sercá w dzisieyszem doczesnem osłábieniu Korony Polskiey [...]. DembWyw3.
Związki frazeologiczne
serce zepsować komuś:
żal w sercu chować:
»pamiętać urazę«
– Iechał dziś Xiądz Gołyński z urodzenia swego znaczny Zákonu OO. Jezuitow w kolasce, napada dwoch Wołoskich Towarzystwa, z Szablami dobytemi wołaiąc: bić tego etc. Kommissarza. [...] nie dla tego to wspominam, żebyśmy żal w sercach chować mieli, ále żeby y ci co słuchaią, y ci co podobno y czytać będą, widzieli y wiedzieli cośmy czynili, cośmy cierpieli. DanOstSwadaI, 212.
– Podlegáiąc práwom i dekretom Boskim więcey mi się nie godzi tylko zapłákáć/ kiedy dawną śmiertelności ná moim kondemnatę żałosna dzisiay eksekucya bierze/ álterować Przyiácielskiego sercá niechcę. wszakże żałobą i smutkiem od siebie nie odráżę/ kiedy cię ná ostátniey domu moiego nadzieiey eksekwiie záproszę. PisMów II308.
– Tać kompanija trzymała, memu odjechać nie dała. Już tu serce alteruje, gdy mi racyje formuje. StanTrans112.
– Ták nie miáło by delikátne y sławę kocháiące álterowáć serca. DanOstSwadaIII, 15.
– Niech że iuż żadne serc Naszych nie alteruią przeciwności, czas ocierać wyciśnione prasą publicznego zamieszania łzy z oczy Naszych. DanOstSwadaI, 178.
kogoś serce boli || kogoś w sercu boli:
»komuś jest przykro«
– Terazem sobie wolna, y mogęć náwoli Y bespiecznie wynurzyć, co mię w sercu boli [...]. CorMorszACyd146.
– Nazajutrz zatem zajechałem do Czerwonego Dworu, gdzie lubo z lepszą oświadczyliśmy się sobie przyjaźnią, jednak serce mnie bolało na nieżyczliwość męża jej. MatDiar827.
– Mąż przecię płakał; zawsze serce jego Bolało straty przyjaciela swego. BorzNaw171.
się czyje serce czymś alteruje:
»ktoś się smuci, martwi«
~ Dawnom ia tego doszłá nieomylnie, Ze się twe serce czymsiś álteruie. ClaudUstHist68.
zawziąć serce:
(Kogoś) w serce bóść:
serce w kimś usychało:
~ Po kosciołach zas Gratiarum Actiones [modlitwy dziękczynne] czyniono [...] A w Człowieku prawie Serce usychało. PasPam277v.
przypaść komu do serca:
podnieść serce w pychę:
z pysznym sercem (coś robić):
chodzić po sercach:
– Czynisz tákie dziełá ábyś Obozy náuk cnych ozdobił, iákie nigdy przedtym nie chodziły iedno po sercách vczonych y z dzieciństwá w księgách zábáwionych. BirkOboz52.
stał się żal na sercu:
»ktoś poczuł smutek z powodu czyjegoś nieszczęścia«
– Jakos tak ztał się zał na Sercu y okropność patrząc na owego rozsiekanca [...]. PasPam244.
strach komuś w serce puścić:
»przestraszyć kogoś«
– Idziesz ná smierć? toć Sáncty ták strászny y mężny? Zeć strách w serce y w oczy puścił niedołężny? CorMorszACyd179.
wybić komuś boleść z serca:
»sprawić, że ktoś zapomni o swoim bólu«
– Ale złemu człowiekowi byś nábarziey w iákim kłopocie milczeć kazał/ żadnemi namowámi nie wybiiesz mu boleści z sercá/ áby wołáć/ áby włosow ná sobie tárgáć/ ábo sámego siebie y żywot swoy przeklináć niemiał. StarPopr19.
z serca komuś wybijać strach:
»sprawiać, że ktoś się przestaje bać«
– On [ojciec Augustyn Kordecki] swym kápłanęm czásu wątpliwego Z serca wybiiał strách boiazliwego [...]. OblJasGór17.
serca (komuś) przyrasta:
nakłonić serce:
nakłonić serce:
skłonić serce do kogoś, ku komuś:
»wzbudzić w kimś skłonność, afekt, życzliwość ku komuś«
~ Tym obiema Panom tak do mnie skłonił Serce że obadwa życzyli mię sobie postanowic w Domu Swoim. PasPam215.
~ Tak P. Bog ku niemu skłonił serce Ludzkie że to kto co mogł miec nayspecyalnieyszego to mu niosł a oddawał. PasPam233v.
natchnąć serce czyjeś czym:
poddanym sercem:
poddańskim sercem:
nakierować serce:
coś jest jakieś czyjemuś ochotnemu sercu:
»ktoś robi coś chętnie«
– Niestraszne rzeczy są ochotnemu Sercu przez ognie y Miecze [...] piąć się ad metam [do celu] Dobrey Sławy. PasPam205v.
wdzięcznym tolerować sercem:
»przyjmować z wdzięcznością, z pokorą«
– San Bog swemi potwierdza tego słowy Quem amo Castigo co nie tylko Chrzescianskiemu Człowiekowi wdzięcznym od Boga nalezy tollerować Sercem. PasPam149a.