ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

liczba mnoga

Etymologia

śr. łac. arenda

Znaczenia

1. »najem, dzierżawa, dzierżawienie czego od kogo a. komu«

– Arendá/ naiem v kogo máiętności/ domu/ etc. Conductio [...] vide Zastáwá. Kn 9.
– Arendá/ naiem máiętności prywatny dáney komu do trzymánia. Locatio [...]. Kn 9.
– Czerlieny zwal sie szoltys ze starego miesca wsi u Sambora, ten [...] soliarnie naymowal arendami od Sliachty. TrepNekLib 62.
– Kto kolwiek mi się czuie zpiniedzmi na harendę zaraz go do siebie proszę. OpalKListy 121.
– Folwark Tłuczewski [...] Ten folwark jest w arendzie, z ktorego płacą fl. 200. OpisKról 389.
– W tych maiętnościach ktore są w Arendach, nie do Arendarzow, ale do rąk Dziedzicow, te podatki oddawane będą. FredKon .
– Browary za Arendy Zydowskiey nie iakiego Jakuba Zygnera Zyda Cieszynskiego Roku 1701 [...] zgorzały. KomonDziej 168.
– Deklaruie [pan Mikulski] dać Sumę na Aręde Iezierniey ztą kondycyą abym prowizyą od Summy zapłacić y trzecie ziarno oddać. SapADiar 1.
– Gmin ratajski arendy Mielcucha podjąć się nie chciał. ŁugosZegKutrz 308.

Związki frazeologiczne

co dzierżać arendą || mieć co arendą (sz. zm.) || trzymać co arendą (od kogo), arendami (sz. zm.):

– Trzymam árendą. Kn 9.
– Od p[ro]boscza Miechowskie[go] arendą miał Smrokow wies [Frizer, mieszczanin krakowski]. TrepNekLib 70.
– Dzielioski [...] puscieł potym [...] Lysakow drugiemu Zieciowi Goszowskiemu co go sąm od Ksiedza ostrowskie[go] arendą miał. TrepNekLib 83.
– Faliecki Mieszczanin Crac. [...] kamienice miał na S Jana ulicy [...] przedawszy tę kamienicę Dzierzał arendą od Pana Pana Teczynskie[go] kilkanascie liat. TrepNekLib 84.
– Gębczynski [...] trzymał arendami wioski w podgorzu na społ z Borowskim. TrepNekLib 94.
– Miał tesz ten Goiszewski od X. Koniecpolskie[go] chłopską rolię we wsi Potoku czy arendą aboli dożywocim. TrepNekLib 102.
– Połowica oyczyzny ktora odeszła do panow Krzystophowiczow Dowiatow Przyłączoney Przez onego pana Jeromina Stryia mego trzymaiącemu Arendą od nieboszczyka Rodzica mego do gruntow oyczystych. DekrŻmud 207a.
– Tomasz Szubert, wolny, trzyma gburstwo włok 3 arendą. InwPuck 42.
– Byłem z jks. Jurewiczem kanonikiem wileńskim u jp. Oborskiej w Baksztach, bo natenczas arendą jejm. Bakszty trzymała. ZawiszaPam 35.
– Kostka Napierski [...] Czorsztyn Ząmek przy Graniczy Wegierskiey był opanował Vbiegszy Arendarza Zyda ktory na ten czas Arende był w tymze Zamku trzymał. KomonDziej 148.
– Zywieczkie Panstwo Arendą trzymał IM pan Wawrzyniec Wodziczki. KomonDziej 177v.

– Na arendzie siedzi Jakob Błotny, ktory z ogroda i z sztuki roli płaci fl. 9. OpisKról 344.
– Prokop Meier [...] siedzi na gburstwie na włok 4 arendą. InwPuck 42.

– Tego folwarku krescencya w arendzie chodzi, z ktorej p. Michał Blom daje na rok fl. 200. OpisKról 356.

przez arendę (sz. zm.) || puszczenie arendą czego (komu) || puścić, puszczać komu co arendą || w arendę || w arendy:

– Puscielmu [mieszczaninowi nazwiskiem Baptista] bel p. Margrabia arendą A[nn]o 1628 wies pasczorke pod Pinczowęm. TrepNekLib 22.
– Wiesz Wmć, że in arena consilium niezwykło się naddawać wpostanowieniu Maietnosci ktore ia wszystkie w Arendy puscic zechcę ludzom. OpalKListy 367.
– Administratio ta moia tilko cztery Miesięcy trwała; puscił Je[g]o m[ość] P. Podskarbi Arendom Jakubowi Moizeszowiczowi i Lewkowi Faitelewiczowi zydom Wilenskim, za fl 3 ½ tysiąca na rok ieden. VorLetSkarb 236.
– Smogorzow pusciłęm na Rok w aręndę Panu Trębickiemu. PasPam 234v.
– Smogorzow pusciłem przez Aręndę na Rok Paniey Gołuchowskiey. PasPam 235v.
– Senator wieś arendę puścił szlachcicowi. PotFraszBrück I 487.
– Dałem Consens ImCi Dobrodzieiowi Oycowi memu napuszczenie arędą Bychowow. SapADiar 32.
– ImP Kochanowski [...] prosił abym Arędą puscił Zascianek. SapADiar 106.
– Starostwo Rogozinskie puścił mu był przez arendę Zygmunt III. na lat dwanaście. NiesKor II 118.
– Arendą puszczający/ Locator [...] ein verdinger/ oder der ihm etwas verdingen lasset. DasHünDict Oo2v.

Przenośnie

Co było, tego niemasz, co dzis iest, nie będzie, Nie widział swiat dziedzica, wszytko naArendzie, A nato zawsze pomniec, ze bez defalkaty, Co gorsza ze zadnymi nie zawarta Laty.PotPer 27

2. »przedmiot dzierżawienia, np. wieś, browar, karczma«

– Janowi kuliawęmu A[nn]o 1633 od S. Jana pusciel suoie Arędę Czaple u Miechowa Frazer miesz[czanin] Crac[owski]. TrepNekLib 18 marg.
– Drozdowski chłopski syn z Bozencinka [...] trzymał arendą plebanski folwark od plebana od roku 1627. do ktorey Arendy spie y dziesięciny nalezały. TrepNekLib 76.
– Zydzi na Wsiach mieszkaiący na Arendach browarnych, od każdego kotła gorzałczanego, dadzą po złotychośmi, a od browarnego, po złotych dziesiąciu. FredKon 48.
– Na solecką [...] mam konsens od Króla JMci arendę. SobJListy 338.
– W małzenstwo Vdała sie [Katarzyna Grudzieńska] Naznaczywszy tu w Arendzie Podstarosciego Na Zywczu P. Stanisława Bieganskiego. KomonDziej 159v.
– Chłopek wolny za swoy grosz, napiiać się wszędzie. Pan przykazał by nie pił tylko na Harendzie. CompMed 399.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

– Arendá/ [...] (vt Trzymam árendę, biorę z árendy [...]). Kn 9.
– Żaden obcy/ iákiego stanu y godności bydź może/ nie będzie mogł [...] długie Arendy do czwartego Pokolenia [...] trzymáć. MerkPol 93.
– Kostka Napierski [...] Czorsztyn Ząmek przy Graniczy Wegierskiey był opanował Vbiegszy Arendarza Zyda na ten czas Arende był w tymze Zamku trzymał. KomonDziej 148.

3. »opłata za dzierżawienie czego, czynsz dzierżawny«

– Mnie podawasz WMMP sposob, abym od Arendarzow powybierał Arendy y WM niemi ratował. OpalKListy 68.
– Arendy z pustych rol dostaje się zamkowi od rożnych osob, co tam mieszkają fl. 75. OpisKról 467.
– Czynsze, abo Arendę, ieśli według powinności, abo contraktu oddaią [arendarze]. HaurEk 89.
– Tomasz Mazurkowic przywiodł Arende Młyna Mieyskiego pod Ząmkowego we Złotych Tysiąc. KomonDziej 197v.
– Aręda z cła iatkowego wynosi na 55 tysięcy Dukatow. ChmielAteny II 39.

Przenośnie

Kochane Lato [...] Co przez szesnaście Niedziel zarobiło, Puszcza Jesieni, Intraty Arendę.DrużZbiór 316

4. »umowa o dzierżawę czego«

– Potem A. 1603 od Xziezey [!] z Crac[owa] dostal beł sobie [Paweł Dalowski] Arendi na wioskę pod Krakowęm. TrepNekLib 67.
– Spodziewam się, że przed czasem ekspiracji arendy dadzą [kupcy] zadatek, który oddać każę. SobJListy 282.
– Kasztelanowi Kaliskiemu, wypowiedziawszy iusz Arędę Klucza Zninskiego, odebrałem go. RadziejKor 55.
– Krol Iego Mosc Panu Marcinowi Piegłowskiemu Czesnikowi Krakowskiemu Starostwo Zywieczkie odiął ze musiał z niego Vstąpic, nie czekaiąc wyscia czasu Arendy. KomonDziej 157.
– Zrazu deklarował [Szujski], byleby podług kontraktu dotrzymał Arędę, gdy po ęxpirowanym terminie powtornie upominano się o niego, nieodpisał na List. SapADiar 37.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Związki frazeologiczne

– Tego folwarku krescencya w arendzie chodzi, z ktorej p. Michał Blom daje na rok fl. 200. OpisKról 356.

Użycia metajęzykowe