ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

Etymologia

śr. łac. arenda

Znaczenia

1. »najem, dzierżawa, dzierżawienie czego od kogo a. komu«

– Arendá/ naiem v kogo máiętności/ domu/ etc. Conductio [...] vide Zastáwá. Kn 9.
– Arendá/ naiem máiętności prywatny dáney komu do trzymánia. Locatio [...]. Kn 9.
– Czerlieny zwal sie szoltys ze starego miesca wsi u Sambora, ten [...] soliarnie naymowal arendami od Sliachty. TrepNekLib 62.
– Kto kolwiek mi się czuie zpiniedzmi na harendę zaraz go do siebie proszę. OpalKListy 121.
– Folwark Tłuczewski [...] Ten folwark jest w arendzie, z ktorego płacą fl. 200. OpisKról 389.
– W tych maiętnościach ktore są w Arendach, nie do Arendarzow, ale do rąk Dziedzicow, te podatki oddawane będą. FredKon .
– Browary za Arendy Zydowskiey nie iakiego Jakuba Zygnera Zyda Cieszynskiego Roku 1701 [...] zgorzały. KomonDziej 168.
– Deklaruie [pan Mikulski] dać Sumę na Aręde Iezierniey ztą kondycyą abym prowizyą od Summy zapłacić y trzecie ziarno oddać. SapADiar 1.
– Gmin ratajski arendy Mielcucha podjąć się nie chciał. ŁugosZegKutrz 308.

Związki frazeologiczne

co dzierżać arendą || mieć co arendą (sz. zm.) || trzymać co arendą (od kogo), arendami (sz. zm.):

– Trzymam árendą. Kn 9.
– Miał tesz ten Goiszewski od X. Koniecpolskie[go] chłopską rolię we wsi Potoku czy arendą aboli dożywocim. TrepNekLib 102.
– Od p[ro]boscza Miechowskie[go] arendą miał Smrokow wies [Frizer, mieszczanin krakowski]. TrepNekLib 70.
– Dzielioski [...] puscieł potym [...] Lysakow drugiemu Zieciowi Goszowskiemu co go sąm od Ksiedza ostrowskie[go] arendą miał. TrepNekLib 83.
– Faliecki Mieszczanin Crac. [...] kamienice miał na S Jana ulicy [...] przedawszy tę kamienicę Dzierzał arendą od Pana Pana Teczynskie[go] kilkanascie liat. TrepNekLib 84.
– Gębczynski [...] trzymał arendami wioski w podgorzu na społ z Borowskim. TrepNekLib 94.
– Połowica oyczyzny ktora odeszła do panow Krzystophowiczow Dowiatow Przyłączoney Przez onego pana Jeromina Stryia mego trzymaiącemu Arendą od nieboszczyka Rodzica mego do gruntow oyczystych. DekrŻmud 207a.
– Tomasz Szubert, wolny, trzyma gburstwo włok 3 arendą. InwPuck 42.
– Byłem z jks. Jurewiczem kanonikiem wileńskim u jp. Oborskiej w Baksztach, bo natenczas arendą jejm. Bakszty trzymała. ZawiszaPam 35.
– Kostka Napierski [...] Czorsztyn Ząmek przy Graniczy Wegierskiey był opanował Vbiegszy Arendarza Zyda ktory na ten czas Arende był w tymze Zamku trzymał. KomonDziej 148.
– Zywieczkie Panstwo Arendą trzymał IM pan Wawrzyniec Wodziczki. KomonDziej 177v.

– Na arendzie siedzi Jakob Błotny, ktory z ogroda i z sztuki roli płaci fl. 9. OpisKról 344.
– Prokop Meier [...] siedzi na gburstwie na włok 4 arendą. InwPuck 42.

– Tego folwarku krescencya w arendzie chodzi, z ktorej p. Michał Blom daje na rok fl. 200. OpisKról 356.

przez arendę (sz. zm.) || puszczenie arendą czego (komu) || puścić, puszczać komu co arendą || w arendę || w arendy:

– Puscielmu [mieszczaninowi nazwiskiem Baptista] bel p. Margrabia arendą A[nn]o 1628 wies pasczorke pod Pinczowęm. TrepNekLib 22.
– Arendą puszczający/ Locator [...] ein verdinger/ oder der ihm etwas verdingen lasset. DasHünDict Oo2v.
– Wiesz Wmć, że in arena consilium niezwykło się naddawać wpostanowieniu Maietnosci ktore ia wszystkie w Arendy puscic zechcę ludzom. OpalKListy 367.
– Administratio ta moia tilko cztery Miesięcy trwała; puscił Je[g]o m[ość] P. Podskarbi Arendom Jakubowi Moizeszowiczowi i Lewkowi Faitelewiczowi zydom Wilenskim, za fl 3 ½ tysiąca na rok ieden. VorLetSkarb 236.
– Smogorzow pusciłęm na Rok w aręndę Panu Trębickiemu. PasPam 234v.
– Smogorzow pusciłem przez Aręndę na Rok Paniey Gołuchowskiey. PasPam 235v.
– Senator wieś arendę puścił szlachcicowi. PotFraszBrück I 487.
– ImP Kochanowski [...] prosił abym Arędą puscił Zascianek. SapADiar 106.
– Dałem Consens ImCi Dobrodzieiowi Oycowi memu napuszczenie arędą Bychowow. SapADiar 32.
– Starostwo Rogozinskie puścił mu był przez arendę Zygmunt III. na lat dwanaście. NiesKor II 118.

Przenośnie

Co było, tego niemasz, co dzis iest, nie będzie, Nie widział swiat dziedzica, wszytko naArendzie, A nato zawsze pomniec, ze bez defalkaty, Co gorsza ze zadnymi nie zawarta Laty.PotPer 27

2. »przedmiot dzierżawienia, np. wieś, browar, karczma«

– Janowi kuliawęmu A[nn]o 1633 od S. Jana pusciel suoie Arędę Czaple u Miechowa Frazer miesz[czanin] Crac[owski]. TrepNekLib 18 marg.
– Drozdowski chłopski syn z Bozencinka [...] trzymał arendą plebanski folwark od plebana od roku 1627. do ktorey Arendy spie y dziesięciny nalezały. TrepNekLib 76.
– Zydzi na Wsiach mieszkaiący na Arendach browarnych, od każdego kotła gorzałczanego, dadzą po złotychośmi, a od browarnego, po złotych dziesiąciu. FredKon 48.
– Na solecką [...] mam konsens od Króla JMci arendę. SobJListy 338.
– W małzenstwo Vdała sie [Katarzyna Grudzieńska] Naznaczywszy tu w Arendzie Podstarosciego Na Zywczu P. Stanisława Bieganskiego. KomonDziej 159v.
– Chłopek wolny za swoy grosz, napiiać się wszędzie. Pan przykazał by nie pił tylko na Harendzie. CompMed 399.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

– Arendá/ [...] (vt Trzymam árendę, biorę z árendy [...]). Kn 9.
– Żaden obcy/ iákiego stanu y godności bydź może/ nie będzie mogł [...] długie Arendy do czwartego Pokolenia [...] trzymáć. MerkPol 93.
– Kostka Napierski [...] Czorsztyn Ząmek przy Graniczy Wegierskiey był opanował Vbiegszy Arendarza Zyda na ten czas Arende był w tymze Zamku trzymał. KomonDziej 148.

3. »opłata za dzierżawienie czego, czynsz dzierżawny«

– Mnie podawasz WMMP sposob, abym od Arendarzow powybierał Arendy y WM niemi ratował. OpalKListy 68.
– Arendy z pustych rol dostaje się zamkowi od rożnych osob, co tam mieszkają fl. 75. OpisKról 467.
– Czynsze, abo Arendę, ieśli według powinności, abo contraktu oddaią [arendarze]. HaurEk 89.
– Tomasz Mazurkowic przywiodł Arende Młyna Mieyskiego pod Ząmkowego we Złotych Tysiąc. KomonDziej 197v.
– Aręda z cła iatkowego wynosi na 55 tysięcy Dukatow. ChmielAteny II 39.

Przenośnie

Kochane Lato [...] Co przez szesnaście Niedziel zarobiło, Puszcza Jesieni, Intraty Arendę.DrużZbiór 316

4. »umowa o dzierżawę czego«

– Potem A. 1603 od Xziezey [!] z Crac[owa] dostal beł sobie [Paweł Dalowski] Arendi na wioskę pod Krakowęm. TrepNekLib 67.
– Spodziewam się, że przed czasem ekspiracji arendy dadzą [kupcy] zadatek, który oddać każę. SobJListy 282.
– Kasztelanowi Kaliskiemu, wypowiedziawszy iusz Arędę Klucza Zninskiego, odebrałem go. RadziejKor 55.
– Krol Iego Mosc Panu Marcinowi Piegłowskiemu Czesnikowi Krakowskiemu Starostwo Zywieczkie odiął ze musiał z niego Vstąpic, nie czekaiąc wyscia czasu Arendy. KomonDziej 157.
– Zrazu deklarował [Szujski], byleby podług kontraktu dotrzymał Arędę, gdy po ęxpirowanym terminie powtornie upominano się o niego, nieodpisał na List. SapADiar 37.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Związki frazeologiczne

– Tego folwarku krescencya w arendzie chodzi, z ktorej p. Michał Blom daje na rok fl. 200. OpisKról 356.

Użycia metajęzykowe