1.
zool.
»ssaki rogate, przeżuwające z gromady parzystokopytnych, głównie krowy, woły i cielęta; inne zwierzęta domowe; hodowane dla wełny, skóry i mięsa, wykorzystywane do prac w gospodarstwie, dobytek, inwentarz; niekiedy także w lm stada tych zwierząt«
– Nigdy według wszytkich historyków niczem inszem się [Tatarzy] nie bawili, tylko chowaniem różnych bydł [...] pierwszy oni domyślili się używać koni, także i do jazdy, a potem i do wojny. DorHipTur9-10.
– Poganie gdy ofiarowáli bydłá bogom swoim, kolacye czynili na sługi swoie z tych ofiar. PetrSEk11.
– Zpoyrze na wszytkie strony Wartko sie obroce Alic bydła moiego nie masz y iednego. KodKon118.
– Bieliawski nazualsię Woyciech, beł syn Pastuchy co bydło pasał we Krzcięcicach. TrepNekLib29.
– Wycisnąc tedy trzeba samsiada á iesli Przedac niechce to musi gdy naslesz na iego Grunt gdy mu pozabiiasz poddanych zaiedziesz Granice bydło zaymiesz. OpalKSat 39v - 40.
– Wieś Strzemblowo [...] Gburow bywało 7. Teraz nie masz tylko 2 [...] Szarwarkują jako i insi cztery dni bydłem, dzień piechotą, a sobotę mają wolną. OpisKról481.
– Noc zatym Swiat szaremi przyodziawszy skrzydły Vspokoiełą ludzi, zptastwem z zwierzmi z bydły. PotWoj41.
– Bydł Stádá niepoliczone/ Zwierze w lesiech chowáne: Ryby w wodách zátáione Ptástwo pierzem odziane: y co ma Dusze w sobie/ służy człowiecze tobie. KancPol295.
– Hirte tüttet es war Zeit das Vieh auszutreiben/ Pásterz (Pastuchá) trąbił czáś [!] był Bydło wygnáć. ErnHand504.
– Nauka I. Przestrogi powszechne á koniecznie potrzebne do używánia bydłá we wszytkich Młynách, ktore Konie álbo Woły obracáią. SolArch83.
– Bydło, to iest konie y woly, ciemięzą y wniwecz obracaią [przez długie podróże]. SprawyCzerUlII, 397.
– Czemusz się Kápłán Boży pieczętuie koniem? Zwierzem naygłupszym, z mułem, ze wszytkiego bydłá, Ktorym nád wszytkie insze, trzebá kłáść wędzidłá. PotPocz 148a.
– A majętność jest taka: naprzód bydła różnego krów dwanaście, wołów para robotnych, cieluchów para nieletnich,cieląt pięcioro latosiąt, koni robotnych troje, owiec letnych sześćdziesiąt i pięcioro. WłośćRoz80.
– Osiewek matce z Urbanem wszystek i bydło, tak i konie Urbanowi oddaję. WłośćRoz96.
– Tegoz Roku [1690] Rogowe od Bydła Vchwalono na Seymiku Zatorskim. KomonDziej 207v.
– Znáki odległe prognostykuiące o następuiącym powietrzu [...] Gdy bydła nád zwyczay wiele odchodzi, gdy chleb ná dwor w nocy wyłożony prędko pleśnieie. VadeMed251.
– Chłopstwo z Taborami swemi z Zonami, dziecmi i bydłami, porobiwszy sobie przy Zamkach zasieki obszerne siedzieli w Nich. OtwEDzieje86.
– Tákże wszystkie dziesięciny/ z rogátego bydłá y z drobnego bydłá/ wszystkiego co przechodzi pod laską pásterską, káżde dziesiąte/ będzie poświęconePánu [!]. BGKpłXXVII, 32-33.
– Świetna Cyntyja, Dyjano, Latony Córko, a siostro słońca, skryj złocony Od brata promień. Bodaj cię kadzidłem Wonnym czcił Deles i rogatym bydłem. MorszAUtwKuk249.
– BYDŁA ROGATE. BYDŁA przy Folwarku Rogátego tyle chowáć, ile dla dwoiákiego może pozytku karmia y Pasza wystárczyć. HaurEk27.
– Tamze na Węgrzech wszelki był dostatek, Woysku Win, Miąs, bydeł, roznych rogatych y inszych rzeczy. DrobTuszInf8.
– Bydło robotne do noszenia/ jáko kon/ muł/ wielbłąd/ etc. Animalia veterina, Jumentum [...] Saumthier [...]. DasHünDictPp iijj.
– Po pracach dziennich zmordowany Orac [...] robotne bydło, do Obory zagnawszy od poczinku [!] y folgi uzywa. HerbOr390-391.
– Przy tymże gospodarstwie odbiera tenże Wojciech od Wawrzeńca bydło robotne, to jest wołów parę po lat piąci, koni parę był odebrał nie bardzo dobrych. ActScabVet111.
– BESTES de somme, de voiture, de charge. Jumenta, orum [...] BYDŁO robotne ciężarowe do iarzma. DanKolaDykI, 192.
– Owiec w doieniu przypilnowáć, ktorych trzy rázy ná dzień według zwyczáiu doić: báránki młode odsadzáć: toż się ma rozumieć y o innym obornym bydle, ktorym pokrzyw dla buynego mleká dodawáć. HaurEk104.
– Bydłu w szelkiemu ták Obornemu, Owczárnemu, Chlewnemu, iáko y Stáiennemu dodawáć potrzebá, bo w tym Miesiącu chudnąc zwykło. HaurEk116.
– Bydłá obornego przestrzegáć áby nie záchudzáć. HaurEk88.
– Czemu zwierz dziki ktory iest iednego rodzaiu iednakiey się też farby z drugiemi rodzi? To idzie [...] iż żywność ma iednakową ktora humorow nie odmienia, co się oboie nie trafia bydłu domowemu. TylkRoz267.
– Nie tylko domowemu bydłu szkodziło robactwo to, ale leśnemu zwierzu. ZawiszaPam361.
– Tákże wszystkie dziesięciny/ z rogátego bydłá y z drobnego bydłá/ wszystkiego co przechodzi pod laską pásterską, káżde dziesiąte/ będzie poświęconePánu [!]. BGKpłXXVII, 32-33.
– Już ja więcej czabanów rogatych na wasze Ani bydła drobnego nie pożonę pasze. ZimBSiel133.
[Bydło] owczarne:
– Bydłu w szelkiemu ták Obornemu, Owczárnemu, Chlewnemu, iáko y Stáiennemu dodawáć potrzebá, bo w tym Miesiącu chudnąc zwykło. HaurEk116.
– Do intráty iakie wchodzą prowentá [...] z Skor bydłá rożnego rogátego, Owczárnego. HaurEk71.
– BESTES de somme, de voiture, de charge. Jumenta, orum [...] BYDŁO robotne ciężarowe do iarzma. DanKolaDykI, 192.
bydło czwórnogie:
– Bydłu czwornogiemu/ od wężá vkąszonemu [pomaga czarnucha]. SyrZiel459.
bydło bezrozumne:
bydło dojne:
– Piekarnia dobrze poszyta, w której ani pieca, ani okien nie masz, tylko tam bydło dojne stawa. InwKal I306.
bydło podolskie:
– Byłem w menażerii w przeszłym roku wystawionej, w której niedźwiedzie, potykając się raz z sobą, drugi raz z bykiem bydła podolskiego, wielką nam na to patrzącym sprawili uciechę. RadziwHDiar28.
bydło robocze:
– Nie wskok się z mieysca porwie, ale iako dudy Obwisnie: y trzeba go podnosic pod pachy Własnie był Raduł taki pospołu z Wałachy Bo im co mieli koni: y roboczych bydeł Wzięli Turcy ze siedzą iako ptak bez skrzydeł. PotWoj203.
[Bydło] stajenne:
– Bydłu w szelkiemu ták Obornemu, Owczárnemu, Chlewnemu, iáko y Stáiennemu dodawáć potrzebá, bo w tym Miesiącu chudnąc zwykło. HaurEk116.
– [...] Im się mniey Turcy takiey spodziewali zdrady Tym ich wiecey zginęło: tym sprosniey uciekli A Niemcy ich iak bydło, gnali kłoli siekli [...]. PotWoj113.
– Onic to ludzie oni cosmy ich tą niwą Sto razy, iako bydło; szablą gnali Krzywą [...]. PotWoj161.
– Żyjem przez tak długi czas jako bydło przez pasterza. NiemPam233.
– Iáko [...] bydło żyć będziecie/ nie wiedząc gdzie iść/ co czynić/ y czego się trzymáć. StarPopr12.
biegać z bydłem:
»zaspokajać popęd płciowy w określonym czasie«
– Trägt denn diese Kue oder nicht? A tá krowá cielna/ czyli nie? Ich bin der meinung/ denn sie hat mit dem Viehe gelauffen. Ták rozumiem/ bo bráłá bydło * biegáłá z bydłem. VolcDial130v.
brać bydło:
»zaspokajać popęd płciowy w określonym czasie«
~Trägt denn diese Kue oder nicht? A tá krowá cielna/ czyli nie? Ich bin der meinung/ denn sie hat mit dem Viehe gelauffen. Ták rozumiem/ bo bráłá bydło * biegáłá z bydłem. VolcDial130v.
jako bydło za kim chodzić:
»bezkrytycznie postępować jak ktoś inny, bezmyślnie naśladowac kogoś«
– Ia tym tego nie piszę/ ktorzy iáko bydło iedni zá drugimi chodzą. StarPopr41.
kto [jest] jako bydło do obory gnany z pola:
– Iad mu pryskał po Piersiach: kiedy Kawallery I swych widzi Rycerzow iednych, iako wory Na wozach: drugich iako bydło do Obory Gnanych zPola. PotWoj164.
co jako bydło do domu gonić:
– Iák bydło ie [jelenie] do domu gonią, doią, nábiał zbieráią, wielką ztąd máiąc intratę. ChmielAteny I474.
za czym jako bydło iść:
~Zá pożądliwością tylko iáko bydło idą/ co miło to czyniąc/ á wierzgáiąc ná to co boli. StarPopr30.
~ Nasi jak się pomknęli i wsiedli na nich [Turków], tak ich jak bydło w Dunaj napędzili. DyakDiar82.
kogo jako bydło przeganiać:
– A tak zaraz Car posłał na Wiosnę Mazepę Hetmana Zadnieprskiego z Woyskami Kozackiemi w Ukrainę Bracławską zkąd Mazepa ludzi gwałtem z całym Domostwem ich za Dniepr iako bydło przeganiał. OtwEDzieje124.
jak bydło ryczeć:
– Jak bydło rycząc albo jak wilk wyje Na wiatr ku górze wyciągnąwszy szyje, Tak my z drapieżnym zwierzem się równając Prawie wyjemy - na pół umierając. BorzNaw138.
tylko czyje [są] bydła:
»komuś się dobrze powodzi, ktoś jest szczęśliwy«
– Świát im nie zágrodzony/ wszędy sobie wolni/ Choćże też żon odeszli/ Młodzieńcy to Szkolni. Gdy kálámarz u pása á zá czapką igłá/ A párteski w tłomoczku tylko iego bydłá. NowSow30 nlb.
kto jak bydło [jest] gdzie wpędzony:
– Kozacy iedni w Lasy uciekac poczęli, a drudzy iak bydło w Miasto wpędzeni, aby z tamtąd Szturmem ognistym wykurzeni zostali. HistBun8.
zajmować kogoś jak bydło na rzepie:
– A naszy nieprzestawszy skrzyn y wozow łupic Dali czas, ach dali czas Poganstwu się zkupic Ktore gdy ich zastanie napaszy y lepie zaimuie ich rozsypką iak bydło na Rzepie. PotWoj104.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Lepiey iest więcey mieć łanow niźli dworow: więcey bydłá ná oborze niźli szat w komorze. PetrSEk12.
– Dáléko páś świnié/ bydło/ od ogrodá/ zboża. KnAd142.
Przenośnie
Nie bądźcież iáko koń/ iáko muł/ ktorzy rozumu nie máią/ bądźcie iáko bydło rozumne Dawidowe.BirkNiedz64
Akteon-jeleń dał gardło na łowie, Rogi zostały na rynku w Krakowie; Psi zjedli pana nieszczęsnym przypadkiem, Rogi Warszawa wzięła po nim spadkiem [...] gdzie się dwór zabawi, Rogi wnet na łeb gospodarzom wstawi; A zaraz poznać to rogate bydło: Trudno się w worze ma zataić szydło.MorszAUtwKuk117
2.
»zwierzęta w ogóle, stworzenia, istoty żywe«
– Osobá człowiecza nie ma co z bydłem czynić/ z ktorych iedne są obżerne/ drugie okrutne. StarPopr29.
– Protheus był ten mieszkáńcem wod, pásterzem bydłá Neptunowego, to iest dziwow morskich. OvOtwWPrzem49 marg.
– Rosporządziwszy [Brutus] iak nalezy skrzydła Prosi, przestrzega, upomina, ząda Niechay się kształtem nieunoszą bydła Ktore tam leci, gdzie chciwość poząda. ChrośKon286.
– Człowiek ma przed bydłem, rozum, mowę, rádę. PotPocz66.
– 5 dzień [stworzenia] przyniosł ryby y ptastwo. 6 dnia bydło y człowieka stworzono. IntrHist5.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
nieme bydło I:
– Ten [będzie] koniem/ ten psem/ temu przydam skrzydłá/ A tych záś w nieme poobracam bydłá [mówi czarodziejka Armida]. TasKochGoff270.
– Ziemiá co wydáie, wszelkie ciáło z siebie, Ze y ludzi, y nieme, bydło z Wierzem polnym, Iednym ciáłem, przezwiskiem zwáć może ogolnym. PotPocz72.
leśne bydło:
– Iák dym zniknął: ták on cień leśnego bydłá Y gádzin [straszydeł czarta]. DamKuligKról279.
Związki frazeologiczne
kogoś jak(o)(by) bydło rzezać (na ofiarę):
~ To záczym rozumieiąc mniey się śmierci strzeże/ Ktora ich tym niesytsza iako bydło rzeże. TwarSLeg48.
~ Spiących Pogan, iak bydło przez gardziele rzezą. PotWoj145.
~ Dał Bog ze przeoczywszy one wszytkie sidła rzezałes ich iakoby naOfiarę bydła. PotWoj XVIIv.
jako bydło rznąć:
– Gdzie kolwiek się porwali [Niemcy] to iak na nich w Siedli [Turcy] z Szablami to iako bydło rznęli. PasPam 267v.
kogoś jak bydło na ofiarę siec:
~ Gdy świszczenników, chociaż do cerkwi uciekli, Przy ołtarzach, jak bydło, na ofiarę siekli. Ze krew z tułowów sciętych wypryskała, Nieraz oczy Przeczystej w obrazie zalała. ZimBSiel151.
– "Przechadzkami się też nie trzeba bawić, aby między wami a mużykami szum jaki nie był [...] A to mówili [przystawowie], czyniąc nam bydło bojaźń, nie barzo na bojaźliwychj trafiwszy, z podziwowaniem się, gdyśmy mowę ich w śmiech obracali. NiemPam153.
– Czyby też dziw nász człowiek mowię w bestyą grzechámi przetworzony/ bydło służebne niegodney Circes/ diably robotnik mogł kiedyżkolwiek do zbáwienia przyść. KalCuda304.
– Zbytnich kortezów, tak Włochów jako Polaków, a zwłaszcza próżniaków, strzec się będę, bo wiem, że się to bydło, kędy się znęci, niedobrze nadaje. ŁugowPodr348.
– Znaku Stanisławskiego czekaią Vsarze Rychło kruszyc kopije na nich przyidzie skrzydło Y rzezac to niezbedne Bissurmanskie bydło. PotWoj78.
– Słusznie prostacy tytuł otrzymali Takowy, bo z nim osłami zostali. Któraż się panna głupia będzie chciała W tym bydle kochać, żeby nie wolała Owego raczej sobie życzyć, który, Iże jest mężem, znać go z samej skóry. SejmPanBad101.
Związki frazeologiczne
mieć kogo za bydło.:
»gardzić, pogardzać kim«
– Dobry lekarz/ [...] się choremu niezprzeciwia w gorączce [...] A nie iedno zá chore y owrzedziałe wszytkie złe ludzie rozumie [...] ále im też tego nie przyznawa/ áby ludźmi byli/ máiąc tákie zá bydło/ ktorzy rozumu/ to iest/ nayprzednieyszey części człowieká/ nie máią. StarPopr44.
w bydło się obracać:
»zatracać człowieczeństwo, godność ludzką«
– Ludzie to bowiem nikczemni/ ktorzy [...] z ludzi do cnoty postánowionych w bydło się obracáią. StarPopr27-28.
– Jezu [...] Wyżeń z świątnice Twojej Mahometa. Twojać to krzywda i wzgarda obrzydła, Że sprośny Turek w niej nastawiał bydła. PotFraszBrück II384.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
nieme bydło II:
– Odlat Tysiąca Powinna mu [Bogu] się chwała w Kosciołach poswiąca I natoszby przyisc miały! aby ie obrzydły Bissurmanin, niememi pozastawiał bydły. PotWoj30.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Związki frazeologiczne
kto jak bydło [jest] gdzie wpędzony::
– Kozacy iedni w Lasy uciekac poczęli, a drudzy iak bydło w Miasto wpędzeni, aby z tamtąd Szturmem ognistym wykurzeni zostali. HistBun8.
kto [jest] jako bydło do obory gnany z pola:
– [...] Płakał przecię iako Bobr; a zełzami szczery Iad mu pryskał po Piersiach: kiedy Kawallery I swych widzi Rycerzow iednych, iako wory Na wozach: drugich iako bydło do Obory Gnanych zPola [...]. PotWoj164.
kogoś jak(o) bydło gnać:
– [...] A Niemcy ich iak bydło, gnali kłoli siekli [...] PotWoj113.
– Onic to ludzie oni cosmy ich tą niwą Sto razy, jako bydło; szablą gnali Krzywą [...]. PotWoj161.
